Οδοιπορικό στη Βυζαντινή Νάξο (λζ΄) «Η περιώνυμη Μονή της Παναγίας Φανερωμένης στις Εγγαρές της Νάξου » Από την Αρχαιολόγο Ειρήνη Βασιλάκη

Ειρήνης Βασιλάκη
Αρχαιολόγου

Ιερά Μονή Φανερωμένης Νάξου

Η Ιερά Μονή Φανερωμένης είναι ένα από τα σημαντικότερα μοναστήρια της Νάξου και ίσως το παλαιότερο από όσα κτίστηκαν στο νησί μετά την κατάλυση του Δουκάτου του Αιγαίου από τους Οθωμανούς (1566). Βρίσκεται σε απόσταση 15 χιλιομέτρων από την πόλη της Νάξου, εντός των ορίων της κοινότητας Κωμιακής και εορτάζεται κατά την εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στις 15 και στις 23 Αυγούστου.

Στις γραπτές πηγές αναφέρεται ως «Πεφανερωμένη» ή «Ακρωτηριώτισσα» ή «εις τα άσπρα χώματα κείμενη». Σύμφωνα με την παράδοση κτίστηκε από τρεις ναυτικούς που κινδύνευαν να πνιγούν κοντά στα δυτικά παράλια του νησιού και σώθηκαν θαυματουργικά μετά από επέμβαση της Θεοτόκου, της οποίας η εικόνα φανερώθηκε ως φως στην παρακείμενη παραλία.


Άγνωστος παραμένει ο χρόνος ανεγέρσεως της Μονής. Το παλαιότερο σωζόμενο έγγραφο της βρίσκεται σήμερα στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας. Υπογράφεται από τον Πατριάρχη Αλεξανδρείας Μελέτιο Πηγά, επιτηρητή τότε του Οικουμενικού Θρόνου Κωνσταντινουπόλεως και φέρει τη χρονολογία 1597. Από τη μελέτη του εγγράφου αυτού συνάγεται ότι η Ιερά Μονή Φανερωμένης προϋπήρχε του 1597.

Το μοναστήρι είναι κτισμένο σε μικρή απόσταση από τη θάλασσα και στον ορίζοντα διακρίνονται η Μύκονος, η Τήνος, η Σύρος και οι βόρειες ακτές της Πάρου. Το άμεσο περιβάλλον της είναι εύφορο με υπερεπάρκεια ρεόντων υδάτων που προέρχονται από τα βουνά της Κορώνου. Τα τριγύρω κτήματα ανήκουν από παλιά στη Φανερωμένη, η οποία είχε πάντοτε αξιόλογη ακίνητη περιουσία και υπό την προστασία της τέσσερα μετόχια : α) της Αγίας Κυριακής Νάξου, β) του Αγίου Μηνά Νάξου, γ) του Αγίου Γεωργίου Πάρου και δ) της Αγίας Κυριακής Πάρου.
 

Εικ. 1

Η εξωτερική του όψη μοιάζει με ένα κατάλευκο κιβωτιόσχημο όγκο. Οι επιφάνειές του είναι εντελώς αδιάρθρωτες, έχουν ελάχιστα μικρά ανοίγματα και δίνουν την αίσθηση οχυρωμένου κτίσματος. Μπροστά από τον κύριο όγκο της Μονής υπάρχει περιμαντρωμένος προαύλιος χώρος με μνημειώδη είσοδο και περιλαμβάνει διάφορα βοηθητικά κτίσματα (φούρνο, τράπεζα προσκυνητών, ξενώνα, αποθήκες κ.α.). Μια απότομη λιθόκτιστη σκάλα με κουπαστές καταλήγει ψηλά σε ελεύθερο πλάτωμα με πλευρικά καθίσματα. Σήμερα η είσοδος των προσκυνητών γίνεται κυρίως από την ξύλινη γέφυρα στο πλάι. Πάνω από τη χαρακτηριστικά χαμηλή είσοδο προβάλλει απειλητικά ο καταχύτης, η γνωστή «λαδοζεματίστρα» που σκοπό είχε να αποθαρρύνει όσους προσπαθούσαν να παραβιάσουν την πόρτα. Ο κατακόρυφος άξονας της εξωτερικής πόρτας και του καταχύτη επιστέφεται από ένα δίλοβο «νησιώτικο» κωδωνοστάσιο (εικ. 1 Η δυτική όψη του μοναστηριακού συγκροτήματος με τη λιθόκτιστη σκάλα) (εικ. 2 Η νότια όψη του μοναστηριακού συγκροτήματος από όπου σήμερα γίνεται κυρίως η είσοδος των επισκεπτών) (εικ. 3 Ο καταχύτης ή αλλιώς «λαδοζεματίστρα» που σκοπό είχε να αποθαρρύνει όσους προσπαθούσαν να παραβιάσουν την πόρτα). 

Εικ. 2

Εικ. 3

Μπαίνοντας ο προσκυνητής θα δει μπροστά του το καθολικό και αμέσως αριστερά το αίθριό της που περιβάλλεται από τοξοστοιχίες στις τρεις πλευρές του. Στο ισόγειο υπάρχει το μουσείο, αποθήκες, δεξαμενή σταριού και άλλοι βοηθητικοί χώροι. Στον όροφο τοποθετούνται τα κελιά, το μαγειρείο, η τραπεζαρία, το αρχονταρίκι, το ηγουμενείο, η αμφιοθήκη, ηλιακό ρολόι στα αριστερά της εξόδου από το αρχονταρίκι κ.α. (εικ. 4 Άποψη του αιθρίου του μοναστηριού). 

Εικ. 4

Το καθολικό της μονής είναι δίχωρο με ανισόπλατα κλίτη. Τα δυο μέρη επικοινωνούν με ενδιάμεσο οξυκόρυφο τοξωτό πέρασμα. Το βόρειο κλίτος τιμάται στην εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, ενώ το νότιο παραμένει «ανώνυμο». Στο βόρειο κλίτος δεσπόζει ακέραιο το επιβλητικό επιχρυσωμένο ξυλόγλυπτο τέμπλο με τις δεσποτικές εικόνες του 1633. Οι εικόνες αυτές απεικονίζουν το Χριστό Ένθρονο Παντοκράτορα, την Κυρία Φανερωμένη και την Κοίμηση της Θεοτόκου (εικ. 5 Άποψη του επιχρυσωμένου ξυλόγλυπτου τέμπλου). Το δάπεδο είναι στρωμένο με ορθογώνιες μαρμαρόπλακες, οι οποίες εν μέρει καλύπτουν τάφους ιερομονάχων. Στο κέντρο τοποθετείται «δίκην ομφαλίου» ανάγλυφος δικέφαλος αετός. 

Εικ. 5

Κλείνοντας, πρέπει να επισημανθεί ότι η Ιερά Μονή Φανερωμένης είχε πολύπλευρη και μακροχρόνια προσφορά στο νησί. Συνέβαλε σημαντικά στον πνευματικό & εκκλησιαστικό τομέα, στην κοινωνία και την οικονομία της Νάξου καθώς και στη μόρφωση των παιδιών σε περιόδους ιδιαιτέρως δύσκολες.