"Άγνωστες" μορφές τής Ψαλτικής Τέχνης! Γρηγόριος Κωνσταντάς, Ο κορυφαίος Σάμιος Μουσικοδιδάσκαλος του ΙΘ΄ αιώνα! Του Γεωργίου Αγγελινάρα

Γεωργίου Αγγελινάρα

Άρχοντος Υμνωδού τής Μ.τ.Χ.Ε

Φιλολόγου

Η μεγάλη φήμη των ιεροψαλτών της Σάμου, πολλοί από τους οποίους κατέλαβαν επίζηλες θέσεις όχι μόνο στον ελλαδικό χώρο, αλλά και στις παροικίες του απόδημου Ελληνισμού και εκλέϊσαν ακόμη και πατριαρχικά Αναλόγια, οφείλεται κατά κύριο λόγο στη μουσική ιδιοφυΐα και την ακάματη διδακτική δραστηριότητα του Γρηγοράκη Κωνσταντά, ενός από τους πλέον διακεκριμένους μουσικοδιδάσκαλους του ΙΘ΄ αιώνα.

Ο Γρηγόριος Κωνσταντάς γεννήθηκε στην κοινότητα Μυτιληνιών το έτος 1812 και οι παιδικές του εμπειρίες σφραγίστηκαν από τα μεγάλα γεγονότα της Επαναστάσεως του 1821. Έχει παρατηρηθεί ότι σε περιόδους πολέμων και εθνικών εξάρσεων τα παιδιά ωριμάζουν ενωρίτερα και αναλαμβάνουν ευθύνες και πρωτοβουλίες πολύ μεγαλύτερες από την ηλικία τους. Ο Γρηγόριος Κωνσταντάς από μικρός είχε ιδιαίτερη κλίση στα Γράμματα και τη Μουσική. Μετά την αποφοίτησή του από τα Εκπαιδευτήρια της Σάμου η δίψα του για ευρύτερη μόρφωση τον ώθησε να εγκαταλείψει τη γενέτειρά του και να μεταβεί στην Κωνσταντινούπολη για ανώτερες σπουδές. Το έτος 1830 τον βρίσκουμε να φοιτά στη Μεγάλη του Γένους Σχολή και συγχρόνως να παρακολουθεί μαθήματα εκκλησιαστικής βυζαντινής μουσικής κοντά στους σπουδαιότερους μουσικοδιδασκάλους της εποχής εκείνης, τον Γεώργιο Χουρμούζιο, Χαρτοφύλακα της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας και τον Θεόδωρο Φωκαέα, μουσικοδιδάσκαλο ονομαστό και δραστήριο εκδότη μουσικών βιβλίων. Συνήθως εκκλησιαζόταν στον πάνσεπτο Πατριαρχικό ναό, Πρωτοψάλτης του οποίου ήταν ο μελίρρυτος Κωνσταντίνος ο Βυζάντιος, αλλά και στο Μετόχι του Παναγίου Τάφου στο οποίο εσύχναζαν πολλοί Σάμιοι, διότι οι κατά καιρούς Ηγούμενοι και οι εφημέριοι ήταν Σάμιοι Αγιοταφίτες ιερομόναχοι. 

Στο Αγιοταφίτικο Μετόχι έψαλλε ο σπουδαίος Μουσικοδιδάσκαλος Πέτρος Συμεών ο Αγιοταφίτης, αυστηρός τηρητής της παραδοσιακής ψαλτικής τέχνης. Τον Πέτρο διαδέχθηκε ο Σάμιος Σπυρίδων Θεοδωρίδης, ο οποίος υπήρξε μαθητής του Πρωτοψάλτου του Παναγίου Τάφου Γενναδίου, του Ραιδεστηνού και του Πέτρου Συμεών του Αγιοταφίτου, το ύφος του οποίου εμιμήθη πιστότατα. 

Έπειτα από καλές σπουδές και οπλισμένος με πολλές γνώσεις φιλολογικές και άρτια μουσική κατάρτιση ο Γρηγόριος Κωνσταντάς εγκαταστάθηκε στα Σώκια της περιοχής Εφέσου που ήταν η έδρα της Επισκοπής Αναίων, όπου υπηρέτησε ως Ελληνοδιδάσκαλος και ιεροψάλτης. Στη συνέχεια προσκλήθηκε και πρόσφερε τις υπηρεσίες του στα Δωμάτια, κωμόπολη πλούσια, της οποίας ο πληθυσμός αμιγώς ελληνικός ξεπερνούσε τότε τις έξι χιλιάδες. Το βαρύ όμως κλίμα της περιοχής, εξ αιτίας των ελωδών εκτάσεων του ποταμού Μαιάνδρου, ανάγκασε τον Γρηγόριο Κωνσταντά να επανέλθει στη Σάμο γύρω στο 1850. 

Η μόνιμη εγκατάστασή του στη Σάμο, η οποία διατελούσε υπό προνομιακό Ηγεμονικό καθεστώς, υπήρξε ιδιαίτερα ευεργετική για τη Διοίκηση, την Εκπαίδευση και προπαντός για τη μουσική κατάρτιση των νέων. Άνθρωπος ικανός, δραστήριος και εξυπηρετικός εξελέγη επανειλημμένα πληρεξούσιος της περιοχής Μυτιληνιών, Γραμματέας των Γενικών Συνελεύσεων και της Βουλής, Βουλευτής, Γενικός Ταμίας, Δικαστής του Πρωτοδικείου και του Εφετείου, Πρόεδρος των Εφετών, μέλος πολλών και διαφόρων Επιτροπών, Επόπτης των Σχολείων, Διευθυντής και Επόπτης του Πυθαγορείου Γυμνασίου, Καθηγητής της Ιερατικής Σχολής Μαλαγαρίου, Διευθυντής και Μουσικοδιδάσκαλος των Σχολών εκκλησιαστικής μουσικής Λιμένος Βαθέως και Μυτιληνιών.

Το 1861 συνόδευσε τον Ηγεμόνα Μιλτιάδη Αριστάρχη στην Κωνσταντινούπολη, έγινε δεκτός από τον νεοεκλεγέντα Σουλτάνο Αβδούλ Αζήζ και τιμήθηκε με βασιλικό παράσημο. Με το υπ’ αριθμ. 151/30-10-1875 διάταγμα του Ηγεμόνα Κων/νου Φωτιάδη ο Γρηγόριος Κωνσταντάς διορίστηκε διδάσκαλος της αρτισύστατης τότε Ιερατικής Σχολής Μαλαγαρίου. Στο υπ’ αριθμ. 656/7-12-1876 φύλλο της εφημερίδας «ΣΑΜΟΣ» αναφέρεται ότι κατά τις εξετάσεις που έγιναν ενώπιον των επισήμων και εκλεκτού ακροατηρίου, όλοι οι μαθητές απαντούσαν πολύ εύστοχα και με μεγάλη ετοιμότητα. Η πρόοδός τους στην εκκλησιαστική μουσική εντυπωσίασε την εξεταστική επιτροπή και το ακροατήριο. Ο Ηγεμών εξέφρασε την ευαρέσκειά του προς τον Διευθυντή της Σχολής Διονύσιο Σταματιάδη και τον Μουσικοδιδάσκαλο Γρηγόριο Κωνσταντά. Ο φιλόμουσος και ευπατρίδης Πατριάρχης Ιεροσολύμων Κύριλλος Β΄ έστειλε πολλά μουσικά βιβλία στη Σχολή, προκειμένου να διανεμηθούν στους μαθητές. 

Το 1884 ο Ηγεμόνας Κων/νος Αδοσίδης με το υπ’ αριθμ. 229/14-11-1884 διάταγμα προέβη στη σύσταση Σχολής εκκλη-σιαστικής μουσικής στην Πόλη της Σάμου, της οποίας Διευθυντής διορίστηκε ο ικανός και λόγιος Μουσικοδιδάσκαλος Γρηγόριος Κωνσταντάς. Με το υπ’ αριθμ. 204/5-12-1884 Κοσμήτωρ της Σχολής διορίστηκε ο Αρχιμανδρίτης Νεόφυτος Ψάθας, ιεροψάλτης μουσικώτατος και γνωστός στους ιεροψαλτικούς κύκλους της Κων/πόλεως και της Σμύρνης. Ο Νεόφυτος Ψάθας υπήρξε από τους πλέον γενναιόδωρους συνδρομητές για την έκδοση του Νέου Μουσικού Εγχειριδίου του . Ιωάννου Πρωτοψάλτου το 1884. Με εισήγηση του Γρηγορίου Κωνσταντά και έγκριση της Γενικής Συνελεύσεως της Βουλής των Σαμίων, ο Ηγεμόνας Αλέξανδρος Καραθεοδωρή ίδρυσε τέσσερες Μουσικές Σχολές, μία για τον Λιμένα Βαθέος, μία για το τμήμα Χώρας, μία για το τμήμα Καρλοβασίων και μία για το τμήμα Μαραθοκάμπου. Με το υπ’ αριθμ. 148/12-7-1888 διόρισε Μουσικοδιδάσκαλο στην πόλη της Σάμου τον Πρωτο-πρεσβύτερο Κων/νο Καραχριστοδούλου και με το υπ’ αριθμ. 185/18-7-1888, τον Παπαδημήτριο Παπαγιαννάκη, Μουσικοδι-δάσκαλο της Σχολής Καρλοβασίων και τον Αλέξιο Βοΐνη, Μουσικο-διδάσκαλο της Σχολής Μαραθοκάμπου. Για το τμήμα Χώρας Μουσικοδιδάσκαλος διορίστηκε ο Γρηγόριος Κωνσταντάς σύμφωνα με δημοσίευμα της εφημερίδας «ΣΑΜΟΣ» αριθμ. Φύλλου 1284/3-8-1888. 

Ο γηραιός Μουσικοδιδάσκαλος με εκτενείς αναφορές και εμπεριστατωμένα υπομνήματα προς τους εκάστοτε Ηγεμόνες και τη Γενική Συνέλευση των Σαμίων δεν έπαυε να τονίζει τη μεγάλη παιδευτική σημασία της μουσικής και να εισηγείται την εισαγωγή του μουσικού μαθήματος σε όλα τα εκπαιδευτήρια της Σάμου. Από τους ελέγχους παρακολουθήσεως των μαθημάτων της Σχολής πληροφορούμαστε όχι μόνο την τακτική ή ελλιπή φοίτηση των μαθητών, αλλά και τους τόπους καταγωγής τους που είναι ο Λιμήν Βαθέος, το Βαθύ, το Παλαιόκαστρο, η Χώρα, οι Μαυρατζαίοι, ο Πύργος, ο Πλάτανος, ο Μαραθόκαμπος, το Νέο Καρλόβασι, το Κοκκάρι, οι Μυτιληνιοί, οι Βουρλιώτες, οι Σπαθαραίοι, τα Κουμέϊκα, τα Σκουρέϊκα, οι Κουμαραδαίοι, ο Κιρκιντζές, το Άκκιοϊ, τα Δωμάτια, η Νέα Έφεσος, η Αλικαρνασσός κ.ά. 

Κατά το σχολικό έτος 1886-1887 στη Σχολή εφοίτησαν σαράντα δύο μαθητές. Οι πλέον τακτικοί παρακολούθησαν περισσότερες από ενενήντα ώρες διδασκαλίας από τον Οκτώβριο μέχρι τον Μάρτιο. Κατά το τρίμηνο Μαρτίου, Απριλίου, Μαΐου του 1888 εφοίτησαν πενήντα ένας μαθητές από τους οποίους οι πλέον τακτικοί παρακολούθησαν περισσότερες από εβδομήντα ώρες διδασκαλίας πράγμα που σημαίνει ότι το μάθημα διδασκόταν έξι ώρες την εβδομάδα. 

Ο Γρηγόριος Κωνσταντάς ανέδειξε σπουδαίους μαθητές, πολλοί από τους οποίους εξελίχθηκαν σε Πρωτοψάλτες, Μουσικοδιδασκάλους και μελοποιούς. Οι πλέον διακεκριμένοι υπήρξαν ο Ιωάννης Κουκούλης, ο Αρχιμανδρίτης Συνέσιος Γιάννου, 

ο Πρωτοπρεσβύτερος Κων/νος Καραχριστοδούλου, οι ιερείς Αριστόδημος Καρπούσης και Εμμανουήλ Χίου. Μαθητής του Γρηγορίου Κωνσταντά υπήρξε και ο διακεκριμένος Μουσικοδιδάσκαλος και μελοποιός Βασίλειος Ζαχαρίου, ο οποίος εδίδαξε τη βυζαντινή μουσική στην ιδιαίτερη πατρίδα του τη Σύμη επί σαράντα ολόκληρα χρόνια. Στο Λεξικό της Ελληνικής Μουσικής του Τάκη Καλογεροπούλου κακώς αναγράφεται ότι ο Πρωτοψάλτης του Οικουμενικού Πατριαρχείου Γεώργιος Βιολάκης υπήρξε μαθητής του Γρ. Κωνσταντά. Ο Βιολάκης ήταν μαθητής του Πρωτοψάλτη της Νέας Μονής Χίου Μελετίου Μοναχού, του Πρωτοψάλτη της Μητροπόλεως Χίου Νικολάου Πουλάκη και του Θεόδωρου Φωκαέως. Δεν αποκλείεται ο Κωνσταντάς και ο Βιολάκης να ήταν συμμαθητές κατά τη διάρκεια της μαθητείας τους στη Σχολή του Θεοδώρου Φωκαέως. 

Ο Γρ.Κωνσταντάς καθιέρωσε στη Σάμο την Ψαλτική παράδοση του Οικουμενικού Πατριαρχείου και είχε την καλή τύχη να συνεργαστεί με το Μητροπολίτη Σάμου Γαβριήλ, μοναδικό γνώστη των τυπικών διατάξεων των Ιερών Ακουλουθιών. Έψαλε και δίδασκε τα κλασικά μαθήματα, τα καθιερωμένα από την πατριαρχική ψαλτική παράδοση. Απέφευγε τις διασκευές και την προώθηση των προσωπικών του συνθέσεων, μολονότι και ο ίδιος ήταν δόκιμος μελοποιός. 

Ο Ηγούμενος της Μονής Αγίας Τριάδος Σάμου, Αρχιμανδρίτης Συνέσιος Γιάννου κατεχώρισε στο Μουσικόν Εκλόγιον της Λειτουργίας (1934) οκτώ σύντομα κατ’ ήχον Χερουβικά και ισάριθμα Κοινωνικά των Κυριακών, καθώς επίσης και δύο Άξιόν Εστιν, το ένα σε ήχο δεύτερο χρωματικό και το άλλο σε ήχο πλάγιο του τετάρτου. 

Η σύντομη δοξολογία σε ήχο δεύτερο που αποδίδεται στον Γρ. Κωνσταντά είναι έργο του Πρωτοψάλτη Χίου Ιωάννου Καβάδα. Από τα ολίγα δημοσιευμένα μελωδήματα του Γρ. Κωνσταντά συμπεραίνουμε ότι είχε ύφος σοβαρό, σεμνό και εκκλησιαστικό. Στον πέμπτο τόμο των Σαμιακών του Επ. Σταματιάδη έχουν καταχωρισθεί πολλές μελωδίες δημοτικών τραγουδιών και Καλάντων της Σάμου. Η καταγραφή τους σε βυζαντινή Παρασημαντική είναι έργο του Γρ. Κωνσταντά, ο οποίος το 1876 είχε πείσει τον Ηγεμόνα Κων/νο Φωτιάδη, το Ηγεμονικό Τυπογραφείο της Σάμου να εμπλουτισθεί και με στοιχεία βυζαντινής παρασημαντικής, προκειμένου να αρχίσει και στη Σάμο η έκδοση μουσικών βιβλίων, τα οποία είχαν μεγάλη ζήτηση. Την εποχή εκείνη μόνο στην Κων/πολη, τη Σμύρνη, την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη υπήρχαν τυπογραφεία εξοπλισμένα με στοιχεία βυζαντινής παρασημαντικής. Το 1889 ο Γρ. Κωνσταντάς άρχισε να εκδίδει σε δεκαεξασέλιδα τεύχη με τίτλο «Μουσική Σειρήν» τη Συλλογή του που περιέχει «άσματα ποικίλα το είδος και το μέλος μελοποιηθέντα υπό του Μουσικοδιδασκάλου Γρηγορίου Κωνσταντά». Πρόκειται για μελοποιημένα ποιήματα των ποιητών της εποχής εκείνης, του Αλέξανδρου Σούτσου, Ηλία Τανταλίδη, Αθανασίου Χριστοπούλου, Γρηγορίου Φωτεινού, Γεωργίου Ζαλοκώστα, Αχιλλέως Παράσχου, Αλεξάνδρου Ρίζου Ραγκαβή κ.α. Δυστυχώς μόνον δύο τεύχη εκδόθηκαν από το τυπογραφείο «Πυθαγόρας» του Δημ. Φωτιάδη. Η εκτύπωση των δύο πρώτων φυλλαδίων έγινε με προεγγραφή συνδρομητών. Οι περισσότεροι όμως δεν φάνηκαν συνεπείς με τις υποχρεώσεις τους και οι άλλοι ακύρωσαν την εγγραφή τους, με αποτέλεσμα το τρίτο φυλλάδιο να παραμείνει ανέκδοτο. Στις 11 Ιουνίου 1891 ο Γρ. Κωνσταντάς υποβάλλει αναφορά προς τον Ηγεμόνα Αλέξανδρο Καραθεοδωρή και παρακαλεί να συνεχισθεί η εκτύπωση του έργου του από το Ηγεμονικό τυπογραφείο είτε δωρεάν είτε με την υποχρέωση καταβολής εκ μέρους του της αξίας του χάρτου. Η Γενική Συνέλευση μολονότι ενέκρινε τη δωρεάν εκτύπωση της «Μουσικής Σειρήνος» και άλλων μουσικών έργων χρησίμων στους σπουδαστές της Μουσικής, η απόφασή της ουδέποτε υλοποιήθηκε. 

Στις 13 Νοεμβρίου του 1895 ο Γρ.Κωνσταντάς υπέβαλε στη Γενική Συνέλευση υπόμνημα στο οποίο αναφέρει τις θέσεις στις οποίες υπηρέτησε επί ολόκληρη πεντηκονταετία ως Μουσικοδιδάσκαλος και ως υπάλληλος εις διαφόρους παντός βαθμού και τάξεως θέσεις. Εκφράζει την πικρία του, διότι παραγκωνίσθηκε, υποβιβάσθηκε και απολύθηκε από τη θέση του Μουσικοδιδασκάλου και αντικαταστάθηκε «από άλλον ο οποίος όχι μόνον δεν ήταν ισάξιός του, αλλά πολύ υποδεέστερος». Το υπόμνημά του τελειώνει ως εξής: «Συνοπτικώς υπέμνησα ταύτα παραπονούμενος ως πολίτης Σάμιος, αρχαίος διδάσκαλος και υπάλληλος Γέρων ογδοήκοντα πέντε ετών την ηλικίαν, επί τη βεβαία ελπίδι ότι η Πατρίς θέλει επιχύσει έλεος συμπαθείας και βάλσαμον θεραπείας προς παρηγορίαν μου». 

Στις 12 Μαρτίου του 1896 ο Γρ. Κωνσταντάς απεβίωσε στη γενέτειρά του. Η κηδεία του υπήρξε πάνδημος. Ο ελλόγιμος εκπαιδευτικός Αριστοτέλης Αλεξάνδρου, Διευθυντής της Ευθυμιάδος Σχολής, της οποίας ο εκλιπών υπήρξε ο ηθικός ιδρυτής και επί δεκαετίες διευθυντής και διδάσκαλος, εξεφώνησε επικήδειο λόγο, πραγματικό εγκώμιο, αντάξιο του περιωνύμου Μουσικοδιδασκάλου, ο οποίος εμόρφωσε γενεές γενεών και με τη γλυκύτητα της φωνής του και το θαυμάσιο εκκλησιαστικό του ύφος της αγνοτέρας μορφής προκαλούσε την ιερή κατάνυξη στους εκκλησιαζομένους και έτερπε και εγοήτευε τις ακοές των φιλομούσων ως έμψυχη κιθάρα μουσουργική και αργυρόηχη κινύρα δαβιτική. 

Άγρυπνος φρουρός των πατρικών παραδόσεων ο Γρηγόριος Κωνσταντάς εδίδαξε επί πεντηκονταετία τα Ελληνικά Γράμματα και την εκκλησιαστική βυζαντινή μουσική μέχρι και την παραμονή του θανάτου του με απαράμιλλο ζήλο, με θυσιαστική αυταπάρνηση, με απαρέγκλιτη αφοσίωση και υψηλό αίσθημα ευθύνης κυριολεκτικά αξιοζήλευτο.

Σημείωση: Η βιογραφία του αείμνηστου μουσικοδιδασκάλου Γρηγορίου Κωνσταντά συμπεριλαμβάνεται στο μουσικό βιβλίο "Μουσικόν Απάνθισμα" τού 'Αρχοντος Μαΐστορος τής Μ.τ.Χ.Ε. Γεωργίου Κ. Αγγελινάρα, Σάμος 2020.