Ὁ συνεπτυγμένος ρυθμὸς τῶν ἀργοσυντόμων μελῶν
μέσα ἀπὸ τὶς ἐξηγήσεις τῶν Τριῶν Διδασκάλων
Συμεών Ιερομονάχου
Πολὺς λόγος γίνεται μερικὲς φορὲς γιὰ τὴν καινὴ ὁρολογία ποὺ ἀναγκάζεται ἡ σύγχρονη ἐπιστημονικὴ κοινότητα νὰ χρησιμοποιήσει, δίχως αὐτὴ νὰ ἐρείδεται πάντοτε στὶς πηγές. Δυστυχῶς, αὐτὸ εἶναι ἀναπόφευκτο ὅταν πρόκειται νὰ ἐμβαθύνουμε σὲ ζητήματα μὲ τὰ ὁποῖα δὲν καταπιάστηκαν οἱ Τρεῖς καὶ γενικῶς οἱ προγενέστεροι δάσκαλοι. Τὸ βασικότερο κριτήριο γιὰ τὴν ὁρολογία ποὺ χρησιμοποιοῦμε εἶναι νὰ ἐκφράζει τὰ σημαινόμενα ὅσο τὸ δυνατὸν πιὸ ἀντιπροσωπευτικὰ ἀλλὰ καὶ συνάμα εὔληπτα ἀπὸ ὅλους τοὺς ἱεροψάλτες. Ἂς μὴ θεωρηθεῖ ἐπιτέλους πρόβλημα ἐὰν κάποιος ὅρος προέρχεται ἀπὸ λεξιλογικὸ δάνειο μιᾶς ἄλλης μουσικῆς, ἐφόσον αὐτὸς ἐπιτυγχάνει καλῶς τὸν σκοπό του.
Σαφηνίζουμε λοιπὸν ὡς ἑξῆς τὴν βασικὴ ὁρολογία τῆς παρούσης:
Συνεπτυγμένος ρυθμός: Πρόκειται γιὰ τὸν ρυθμὸ κατὰ τὸν ὁποῖο δύο μουσικοὶ χρόνοι συμπτύσσονται σὲ ἕναν. Ὁ τρόπος μὲ τὸν ὁποῖο γίνεται ἡ σύμπτυξις αὐτὴ θὰ ἀναλυθεῖ στὴν οἰκεία ἑνότητα. Ὁ ὅρος, παρόλο ποὺ ἔχει κατηγορηθεῖ γιὰ δυτικὴ προέλευση, ἔχει ἤδη καθιερωθεῖ εὑρέως στὴν διδακτικὴ πράξη ἀπὸ τοὺς δασκάλους τοῦ 20οῦ αἰῶνος καὶ χρησιμοποιεῖται ἐπιτυχημένα γιὰ νὰ περιγράψει ἕνα συγκεκριμένο ἐγγενὲς γνώρισμα τῆς ψαλτικῆς μας τέχνης.
Δρόμος: Εἶναι ὁ τρόπος τῆς χρονικῆς ἀναπτύξεως ἑνὸς μέλους, ὁ ὁποῖος συνίσταται στὴν θεμελιώδη χρονικὴ διάρκεια τῆς κάθε συλλαβῆς. Στὴν παλαιὰ παρασημαντικὴ ὁ ἑκάστοτε δρόμος ὁριζόταν καὶ ἐκφραζόταν βασικῶς ἀπὸ τὴν ἀντίστοιχη θεμελιώδη χρονικὴ διάρκεια τοῦ κάθε φωνητικοῦ χαρακτῆρα.
Σύντομος, ἀργοσύντομος, ἀργὸς δρόμος: Σύντομος (ἢ σύντομος εἱρμολογικός) ὁρίζεται ὁ δρόμος κατὰ τὸν ὁποῖο θεμελιώδης χρονικὴ διάρκεια κάθε συλλαβῆς εἶναι ὁ 1 μουσικὸς χρόνος, καταπῶς συμβαίνει στὰ σύντομα εἱρμολογικὰ μέλη (Εἱρμολόγιον Πέτρου Βυζαντίου, σύντομο Ἀναστασιματάριον Ἰωάννου κλπ). ὁ δρόμος αὐτὸς σήμερα ἀποκαλεῖται ἐνίοτε καὶ συλλαβικός. Ἀργοσύντομος ὁρίζεται ὁ δρόμος κατὰ τὸν ὁποῖο θεμελιώδης χρονικὴ διάρκεια κάθε συλλαβῆς εἶναι οἱ 2 μουσικοὶ χρόνοι, καταπῶς συμβαίνει στὸ ἀργοσύντομο στιχηραρικὸ μέλος, τὸ ἀργὸ εἱρμολογικό, τὶς ἀργὲς δοξολογίες, τοὺς ἀργοσυντόμους πολυελέους κ.ο.κ.[1] Ὁ ἀργὸς δρόμος ἀναφέρεται γενικῶς στὰ μέλη τῶν ὁποίων ἡ θεμελιώδης χρονικὴ διάρκεια ἀνὰ συλλαβὴ εἶναι οἱ 4 ἢ περισσότεροι χρόνοι, ὅπως συμβαίνει στὸ ἀργὸ στιχηράριο, τὴν παπαδική, τὸ καλοφωνικὸ εἱρμολόγιο κ.ἄ.
Θέσις: Κάθε μελωδία ποὺ ἐπαναλαμβάνεται σχεδὸν στερεοτύπως ὡς ἑνιαῖο μελικὸ σύνολο. Ὁ Ἀπόστολος Κώνστας τὴν ὀνομάζει Γραμμή. Τὴν γράφουμε πάντοτε μὲ Θ κεφαλαῖο, πρὸς διάκρισιν ἀπὸ τὴν θέση τοῦ ρυθμικοῦ μέτρου.
Προθεματικὲς συλλαβές/χρόνοι: Οἱ συλλαβές ποὺ μπορεῖ νὰ προηγοῦνται τοῦ κυρίως τμήματος μιᾶς ἀργοσυντόμου ἢ ἀργῆς Θέσεως, ἐπειδὴ «περισσεύουν» ἀπὸ τὸ προκαθορισμένο ποιητικὸ μέτρο της. Οἱ προθεματικὲς συλλαβὲς τῶν ἀργοσυντόμων Θέσεων εἶναι μονόχρονες, ἐνῶ ἐνίοτε μία τονιζόμενη ἐξ αὐτῶν μπορεῖ νὰ καταλαμβάνει δύο χρόνους γιὰ λόγους εὐρυθμίας τοῦ μέλους. Μολονότι ἀνήκουν ὑπὸ τὴν εὑρεῖα ἔννοια στὴν ἀργοσύντομη Θέση, ὑπόκεινται στὸν τονικὸ ρυθμὸ τοῦ συντόμου εἱρμολογικοῦ μέλους.
