Οδοιπορικό στη Βυζαντινή Νάξο (μστ’) «Ο μεγαλοπρεπής Μητροπολιτικός ναός της Νάξου, αφιερωμένος στη Ζωοδόχο Πηγή». Από την Αρχαιολόγο Ειρήνη Βασιλάκη

Ειρήνης Βασιλάκη
Αρχαιολόγου

Ο Μητροπολιτικός ναός της Νάξου βρίσκεται στη βόρεια πλευρά της πόλεως, στη συνοικία του Μπούργου. Απέχει λίγο από την παραλία της Γρόττας και βρίσκεται πλησίον του παλαιού πηγαδιού της «Φουντάνας», από όπου υδρεύονταν οι κάτοικοι για εκατοντάδες χρόνια μέχρι και τα μέσα του 20ου αιώνα. Στη θέση αυτή είχε εντοπιστεί – σε ανασκαφή προ πολλών ετών – η ύπαρξη κρήνης και τμήματος Αγοράς των ελληνιστικών χρόνων. Ο ναός κτίστηκε στην ίδια θέση που προϋπήρχε παλαιότερα μικρή εκκλησία αφιερωμένη, επίσης, στη Ζωοδόχο Πηγή. Κάτω από την πρόθεση της παλιάς αυτής εκκλησίας ανέβλυζε – κατά την παράδοση – αγίασμα. Σε αυτόν τον ναό βαφτίζονταν όσα παιδιά γεννιούνταν στη διάρκεια της Μεγάλης Τεσσαρακοστής.
Στα τέλη του 18ου αιώνα ο παλαιός Μητροπολιτικός ναός (που ήταν αφιερωμένος στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου και βρισκόταν σε κοντινή θέση) είχε υποστεί σοβαρές ζημιές, ώστε τελικά να καταρρεύσει. Επιπλέον, δεν υπήρχε ούτε οίκημα κατάλληλο για Μητροπολιτικό Μέγαρο. Οι επίσκοποι χρησιμοποιούσαν ως κατοικία τους τη Μονή του Αγίου Γεωργίου Γρόττας. Επομένως, τόσο το ζήτημα του Μητροπολιτικού ναού, όσο και το ζήτημα του Μητροπολιτικού Μεγάρου έχριζαν άμεσης φροντίδας και αντιμετώπισης.

Κατά ευτυχή συγκυρία, την ίδια περίοδο εκλέγεται Μητροπολίτης Παροναξίας ο

Εικ. 1

δραστήριος και φωτισμένος Ιεράρχης Νεόφυτος Λαχοβάρης ο Βυζάντιος, ο οποίος υπήρξε και ο κτήτωρ του σημερινού Μητροπολιτικού ναού, αφού με τις δικές του κατά κύριο λόγο πρωτοβουλίες και προσπάθειες ανηγέρθηκε (εικ. 1 Η προτομή του Μητροπολίτη Νεόφυτου Λαχοβάρη στον προαύλιο χώρο του ναού). Κωνσταντινοπολίτης στην καταγωγή εξελέγη επίσκοπος στις 15 Φεβρουαρίου 1780 σε ηλικία μόλις 29 ετών. Η οικογένεια του ήταν μία από τις σημαντικότερες φαναριώτικες οικογένειες και είχε αποκτήσει πλούτο και ισχύ όχι μόνο στην Οθωμανική αυτοκρατορία αλλά και στη Μολδοβλαχία. Προερχόμενος, λοιπόν, από τέτοιο οικογενειακό περιβάλλον και έχοντας υπηρετήσει στο Οικουμενικό Πατριαρχείο, που τότε διατηρούσε όλη του την αίγλη και τη μεγαλοπρέπεια, ο Μητροπολίτης Νεόφυτος έβαλε αμέσως σε εφαρμογή το σχέδιο της ανέγερσης του νέου καθεδρικού ναού. Βρήκε ως συμπαραστάτες στο έργο του τόσο τους ευγενείς ορθοδόξους άρχοντες της Χώρας, όσο και τον ευσεβή κλήρο και λαό.

Η ανοικοδόμηση ξεκίνησε το 1785 και ολοκληρώθηκε μόλις σε δύο χρόνια, δηλαδή το 1787. Τότε άρχισαν οι εργασίες εξωραϊσμού και διακόσμησης του. Ο ναός είναι τρισυπόστατος και χωρίζεται με κίονες σε τρία κλίτη. Το μεσαίο κλίτος είναι αφιερωμένο στη Ζωοδόχο Πηγή, που γιορτάζεται την Παρασκευή της Διακαινισίμου. Το αριστερό κλίτος τιμάται επ’ ονόματι του Αγίου Νικοδήμου και του Αγίου Νεκταρίου. Το δεξί κλίτος είναι αφιερωμένο στη Θεία Σκέπη, που γιορτάζει στις 28 Οκτωβρίου (εικ. 2 Άποψη του εσωτερικού του ναού). 

 

Εικ. 2

 

Ο γλυπτός διάκοσμος του καθεδρικού ναού είναι ιδιαίτερα πλούσιος και καλαίσθητος. Η μαρμαρόστρωση του δαπέδου έγινε το 1787 και ήταν δωρεά του μεγάλου ευεργέτη της ναξιακής εκκλησίας, Ανδρόνικου Πραδούνα. Αυτό όμως που μαγνητίζει το βλέμμα του προσκυνητή όταν εισέρχεται στο ναό είναι το επιβλητικό και αφθάστου τέχνης μαρμάρινο τέμπλο, με τις καλαίσθητες ιερές εικόνες που κατανύσσουν και συγκινούν. Δεξιά της Ωραίας Πύλης βρίσκεται η εικόνα του Χριστού ως Αρχιερέως, με την επιγραφή : «Εγώ ειμί ο ποιμήν ο καλός…» και άλλες δύο αφιερωματικές επιγραφές που αναφέρουν : «Δι’ εξόδων των πραγματευτών της Χώρας Νάξου (ΑΨΠ=1780). Στο θωράκιο του τέμπλου κάτω από την εικόνα του Αρχιερέα Χριστού έχουν σκαλιστεί τα επισκοπικά σύμβολα και στη μέση οι λέξεις «Παροναξίας Νεόφυτος» 1786 (εικ. 3 Η εικόνα του Αρχιερέα Χριστού στο τέμπλο). Αριστερά της Ωραίας Πύλης είναι τοποθετημένη η εικόνα της Ζωοδόχου Πηγής με την επιγραφή «Διεξόδων της Χώρας Ναξίας» (εικ. 4 Η εικόνα της Ζωοδόχου Πηγής στο τέμπλο). Οι υπόλοιπες εικόνες απεικονίζουν τον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο, τους Αγίους Αρτέμιο, Γεώργιο και Δημήτριο, τη Θεοτόκο Βρεφοκρατούσα μεταξύ πλειάδας προφητών, την Παναγία Ελεούσα, το Χριστό ως Φωτοδότη και διδάσκαλο, τους Αγίους Σπυρίδωνα, Νικόλαο και Χαράλαμπο, τις Αγίες Πελαγία και Θεοδοσία και τέλος την Αγία Τριάδα. 

 

 

Η πιο σπουδαία, όμως, εικόνα του ναού, μεγάλου ιστορικού ενδιαφέροντος και υψηλής τέχνης είναι αυτή της Παναγίας Χρυσοπολίτισσας, πολιούχου της πόλεως της Νάξου. Η εικόνα χρονολογείται την εποχή της εικονομαχίας (μέσα του 9ου αι.) και σύμφωνα με την παράδοση έφθασε στο νησί από τη Χρυσούπολη της Κωνσταντινούπολης. Μια ευσεβής ηλικιωμένη γυναίκα έριξε την εικόνα στη θάλασσα του Βοσπόρου για να μην την καταστρέψουν οι εικονομάχοι και μέσω του Ελλησπόντου εισήλθε στο Αιγαίο Πέλαγος. Πλέουσα επί των κυμάτων έφτασε στην παραλία της Γρόττας και έκτοτε η Παναγία η Χρυσοπολίτισσα σκεπάζει με τη χάρη της την πόλη και το λαό της Νάξου. Η Παναγία η Χρυσοπολίτισσα τιμάται στις 21 Νοεμβρίου που είναι με βασιλικό διάταγμα και η επίσημη αργία τής πόλεως Νάξου. (εικ. 5 Η εικόνα της Παναγίας Χρυσοπολίτισσας) (εικ. 6 Άποψη του μαρμάρινου άμβωνα με την ξύλινη κλίμακα) (εικ. 7 Το Ιερό Ευαγγέλιο δωρεά της Αικατερίνης της Μεγάλης – Ρωσία τέλη 18ου αι.) (εικ. 8 Η κεντρική θύρα εισόδου του ναού με το μαρμάρινο περιθύρωμα). 

 

Εικ. 5

Εικ. 6

Εικ. 7

Εικ.8