Τελετουργικά θέματα (πε΄) Το λειτουργικό έθος του Σαρανταλείτουργου! Από τον Λειτουργιολόγο Γεώργιο Ζαραβέλα!

Γεωργίου Ζαραβέλα

Θεολόγου

ΜΑ Ιστορικής Θεολογίας - Λειτουργικής ΕΚΠΑ

Το Σαρανταλείτουργο συνιστά έκφραση της λειτουργικής ζωής της Εκκλησίας, που δείχνει τη μέριμνα του Σώματος για τα κεκοιμημένα και ζώντα μέλη της. Ως λειτουργική πρακτικά συνιστά την επί σαράντα συνεχείς ημέρες καθημερινή τέλεση της Θείας Λειτουργίας στον ίδιο ναό ή από τον ίδιο λειτουργό. 

Ο στόχος της καθημερινής τέλεσης της Θείας Λειτουργίας κατά την περίοδο των σαράντα ημερών είναι διττός. Η Θεία Λειτουργία, αφενός, τελείται υπέρ αναπαύσεως και αφέσεως των αμαρτιών των κεκοιμημένων μελών της Εκκλησίας. Η Θεία Ευχαριστία, το κεντρικό και ιερότερο μυστήριο της Χριστιανικής Εκκλησίας, κάθε φορά που τελείται, λειτουργεί ευεργετικά υπέρ των ψυχών των κεκοιμημένων, αφού, όπως αναφέρει και ο Κύριλλος Ιεροσολύμων «Χριστόν εσφαγιασμένον υπέρ των ημετέρων αμαρτημάτων προσφέρομεν, εξιλεούμενοι υπέρ αυτών τε και ημών τον φιλάνθρωπον Θεόν». 

Η μνημόνευση των ονομάτων κατά τη τελούμενη Θεία Λειτουργία συνιστά θετικό στοιχείο για την ανάπαυση των κεκοιμημένων, σύμφωνα με την πατερική παράδοση, αφού ήδη από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες υπάρχει αυτή η αντίληψη. Σε αυτό συνηγορούν και οι μαρτυρίες των Αποστολικών Διαταγών, του Τερτυλλιανού, του Κυπριανού Καρχηδόνος, του Ιωάννου του Χρυσοστόμου, του Αυγουστίνου Ιππώνος κ.α. Ο ιερός Χρυσόστομος, συγκεκριμένα, θεωρεί την παράδοση αυτή ως καθιερωμένη από τους Αγίους Αποστόλους. 

Η μνημόνευση των ζώντων, αφετέρου, κατά την τέλεση της Θείας Λειτουργίας του Σαρανταλείτουργου είναι η δεύτερη πτυχή του λειτουργικού φαινομένου. Η υπέρ των ζώντων αναφορά στη Θεία Ευχαριστία ενισχύει τους πιστούς στον πνευματικό αγώνα τους και επιδρά στην άφεση των αμαρτημάτων τους. Το τελευταίο σημείο δεν συνεπάγεται, ότι η μνημόνευση των ονομάτων αρκεί για την ελάφρυνση του πνευματικού βίου των πιστών, όταν η πολιτεία τους δεν είναι προϊόν ενεργού μετοχής στη ζωή της Εκκλησίας.

Η καταλληλότερη και συνηθέστερη περίοδος, κατά την οποία τελείται το Σαρανταλείτουργο, είναι οι ημέρες της νηστείας των Χριστουγέννων, δεδομένου ότι η νηστεία συνδέεται με την πνευματική καλλιέργεια και ανασύνταξη του ανθρώπου, χωρίς αυτό να δηλώνει, ότι οι λοιπές ημέρες του λειτουργικού έτους δεν οφείλουν να χαρακτηρίζονται από πνευματική επαγρύπνηση. Άλλοι λειτουργικοί καιροί, κατά τους οποίους το λατρευτικό έθος αυτό ευδοκιμεί είναι το αναστάσιμο σαρανταήμερο μεταξύ Πάσχα και Αναλήψεως, αλλά και η νηστεία του Δεκαπενταύγουστου, σε μικρότερο πλήθος ημερών. 

Η περίοδος της Μεγάλης Τεσσαρακοστής δεν ευδοκιμεί για την τέλεση του Σαρανταλείτουργου, δεδομένου ότι τέλεση Θείας Λειτουργίας επιτρέπεται μόνο το Σάββατο, την Κυριακή και κατά την εορτή του Ευαγγελισμού, ενώ η Προηγιασμένη, που τελείται την Τετάρτη και την Παρασκευή, είναι απλή ακολουθία μετάληψης των Τιμίων Δώρων, δηλαδή όχι τελεία Θεία Λειτουργία, δεν τελείται η ακολουθία της Προσκομιδής και δεν μνημονεύονται ονόματα των πιστών.

Η τέλεση του Σαρανταλείτουργου δεν είναι «μαγική τελετή», κατά την οποία ο λειτουργός ιερουργεί καθημερινά σχεδόν μόνος του, με τη μετοχή ελάχιστου πλήθους πιστών. Η κατάθεση των ονομάτων των οικείων, ζώντων και κεκοιμημένων, στην ιερά πρόθεση δεν αρκεί. Μνημόνευση των ονομάτων χωρίς μετοχή στη Θεία Λειτουργία είναι ανεπαρκής. Η προσευχή των μελών της σύναξης και η συνειδητή και προετοιμασμένη κατάλληλα μετοχή στο Κοινό Ποτήριο είναι θεμελιώδεις κινήσεις, τις οποίες ο πιστός καλό είναι να φυλάττει. Ο σύγχρονος τρόπος ζωής σίγουρα δεν επιτρέπει την άνετη συμμετοχή στην καθημερινή λατρεία, όπως γίνεται στις μονές. Το γεγονός αυτό, όμως, δεν δικαιολογεί την τήρηση της ψευδαίσθησης, ότι η παράδοση του δελτίου των ονομάτων στο ναό έλυσε όλα τα προβλήματα, θα σώσει τους μνημονευόμενους με τρόπο αυτόματο ή ακόμα ότι η προσευχή υπέρ των προσφιλών είναι «δουλειά του ιερατείου».

Το Σαρανταλείτουργό έχει λόγο ύπαρξης μόνο όταν ο πιστός τρέφεται και υπάρχει μέσα από αυτό. Όταν αυτό τελείται μόνο για να τελεσθεί, για να ικανοποιηθεί η ανάγκη της «αυτόματης» σωτηρίας και ενίοτε να επιδιωχθεί οικονομικό όφελος, τότε μάλλον δεν ωφελεί. Το κέρδος, πνευματικό και υλικό, δεν είναι σε καμία περίπτωση κακό, αλλά πρωτίστως οφείλουμε να προσευχόμαστε και να εκζητούμε το έλεος του Θεού, έπειτα δευτερευόντως και ελεύθερα να επιδιώκουμε όλα τα επόμενα. 

Στο ίδιο μήκος κύματος πρέπει να προσεγγίζεται και η αποστολή ονομάτων σε ιερές μονές, στις οποίες τελείται καθημερινά η Θεία Λειτουργία, μετά την εκδημία πιστού. Η πράξη αυτή είναι παλαιά και φιλόθεη, αφού μαρτυρείται κατά τη βυζαντινή εποχή, τουλάχιστον από τον Θ’ αι., στο βίο της οσίας Θεοδώρας, αλλά κυρίως στο Τυπικό της Μονής του Αγίου Σάββα. Η κίνηση αυτή, όμως, χωρίς προσευχή, ενεργή λειτουργική ζωή, ελεημοσύνη κ.α. αρετές είναι αδύναμη και μπορεί να τρέφει ελπίδες σωτηρίας, αλλά είναι ισχνή. 

Βιβλιογραφία

Ιωάννου Χρυσοστόμου, «Υπόμνημα εις την προς Φιλιππησίους Επιστολήν. Ομιλία Γ’», Migne PG 62, στ. 197-206. 

Κυρίλλου Ιεροσολύμων, «Κατήχησις Μυσταγωγική Ε’», Migne PG 33, στ. 1109-1128.  

Μπεκατώρου Γεωργ. Γ., «Τεσσαρακονταλείτουργον», ΘΗΕ, 11 (1967), στ. 727-728.  

Οικονομίδη Δημ. Β., «Τεσσαρακονταλείτουργον. Λαογραφία», ΘΗΕ, 11 (1967), στ. 728. 

Σκρέττα Νικ. (επιμ.), Τυπικόν της εκκλησιαστικής ακολουθίας της εν Ιεροσολύμοις αγίας Λαύρας του οσίου και θεοφόρου πατρός ημών Σάββα, εκδ. Ιεράς Λαύρας Σάββα του Ηγιασμένου, εν Ιεροσολύμοις 2012.

Φουντούλη Ιω. Μ., Απαντήσεις εις λειτουργικάς απορίας, τ. Γ’, εκδ. Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 2003.

Του Ιδίου, Τελετουργικά Θέματα, τ. Β’, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 2002³.