Τελετουργικά θέματα (Ϟζ΄) Το «Αλληλούια» ως εφύμνιο του κοινωνικού του Πάσχα! Του Λειτουργιολόγου Γεώργιου Ζαραβέλα!

 ΧΡΙΣΤΟΣ ΑΝΕΣΤΗ!

Γεωργίου Ζαραβέλα

Θεολόγου

ΜΑ Ιστορικής Θεολογίας - Λειτουργικής ΕΚΠΑ

Το κοινωνικό της Κυριακής του Πάσχα «Σῶμα Χριστοῦ μεταλάβετε, πηγῆς ἀθανάτου γεύσασθε», το οποίο ψάλλεται καθ’ όλη τη διακαινήσιμο εβδομάδα, αλλά και τις Κυριακές έως και την απόδοση της εορτής, αποτελεί έναν από τους πλέον αγαπητούς ύμνους της θείας λατρείας. Ο στίχος αυτός ανήκει στα ελάσσονα κοινωνικά, που δεν προέρχονται από το βιβλίο των Ψαλμών. Τα κοινωνικά, που δεν συνιστούν ψαλμικούς στίχους, είναι: α) των Θεοφανείων (Τίτ. γ’, 11) και β) της Μεσοπεντηκοστής (Ιω. στ’, 56), που απαντούν στην Καινή Διαθήκη, ενώ γ) το κοινωνικό της Μεγάλης Πέμπτης («Τοῦ Δείπνου σου τοῦ μυστικοῦ») και δ) της Κυριακής του Πάσχα («Σῶμα Χριστοῦ μεταλάβετε») συνιστούν υμνολογικές συνθέσεις.

Η συνήθης τάξη ορίζει ο στίχος του κοινωνικού να συνοδεύεται από το Αλληλούια ως εφύμνιο. Η συνάφεια αυτή προέρχεται από τον αρχαίο τρόπο ψαλμωδίας ολόκληρου κοινωνικού ψαλμού, μεταξύ των στίχων του οποίου παρεμβαλλόταν το Αλληλούια. Τα νεώτερα χρόνια έχει καλλιεργηθεί ο προβληματισμός, εάν αυτό είναι θεμιτό να ακολουθείται σε συγκεκριμένες ημέρες του λειτουργικού έτους. Η Κυριακή του Πάσχα συγκαταλέγεται μεταξύ αυτών των ημερών και έχει δημιουργηθεί  ένα κίνημα περί μη μελώδησης του Αλληλούια στο τέλος του κοινωνικού.

Τα επιχειρήματα που στοιχειοθετούν την απόρριψη του Αλληλούια είναι σαφώς μεταγενέστερα και δεν έχουν ερείσματα πέραν του ΙΘ΄ αι. Το βασικό επιχείρημα στηρίζεται στη νεκρώσιμη, πένθιμη και κατανυκτική θεώρηση του Αλληλούια, δεδομένου ότι χρησιμοποιείται κατά κόρον σε όλες τις ακολουθίες της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Η θέση αυτή, όμως, είναι εύκολα καταρριπτέα, αφού είναι μονομερής. Το Αλληλούια δεν χρησιμοποιείται μόνο κατά τις καθημερινές και τις πένθιμες ημέρες της Νηστείας, αλλά και σε επίσημες και χαρμόσυνες ημέρες του λειτουργικού έτους. Κυριότερα παραδείγματα της χρήσης του συνιστούν το β’ (στην αρχαία τάξη γ’) αντίφωνο  της Θείας Λειτουργίας «Σῶσον ἡμᾶς, Υἱὲ Θεοῦ», το οποίο συνοδεύεται με το Αλληλούια, χωρίς αμφισβήτηση ακόμα και κατά την Κυριακή του Πάσχα. Οι «αρνητές» του Αλληλούια στο κοινωνικό, εν προκειμένω, αποδέχονται αυτό να ψάλλεται στο αντίφωνο κατά την ίδια ημέρα και ακολουθία, αλλά όχι και ως εφύμνιο του πρώτου.

Το επιχείρημα περί μη χρήσης του Αλληλούια, επειδή το αναστάσιμο κοινωνικό δεν προέρχεται από τους Ψαλμούς, αλλά είναι αυτοτελής ύμνος, θέση την οποία συμμερίζεται και ο Γ. Ρήγας, χωρίς να την αιτιολογεί περαιτέρω, είναι εξίσου καταρριπτέο. Εάν το Αλληλούια συνόδευε αποκλειστικά στίχους από το βιβλίο των Ψαλμών, τότε η χρήση του στο β’ αντίφωνο της Θείας Λειτουργίας («Σῶσον ἡμᾶς, Υἱὲ Θεοῦ»), στο επόμενο αυτού σύνηθες εισοδικό («Δεῦτε προσκυνήσωμεν και προσπέσωμεν Χριστῷ»), στους άρτιους οίκους του Ακαθίστου Ύμνου, στο έναντι Τρισαγίου Ύμνου της Θείας Λειτουργίας «Ὅσοι εἰς Χριστόν ἐβαπτίσθητε Χριστόν ἐνεδύσασθε», αλλά και σε άλλες υμνογραφικές συνθέσεις είναι καταχρηστική, αφού τίποτα από τα προηγούμενα δεν προέρχεται από ψαλμικό στίχο.

Η σχέση του Αλληλούια με πέντε από τα καιριότερα σημεία της Θείας Ευχαριστίας (εφύμνιο β’ αντιφώνου και εισοδικό- εισαγωγή στο μυστήριο, αλληλουϊάριο προ του ευαγγελικού αναγνώσματος – Λειτουργία του Λόγου, εφύμνιο του Χερουβικού και των αντ’ αυτού ύμνων – Λειτουργία των Πιστών, χρήση στη Θεία Κοινωνία ως εφύμνιο του κοινωνικού και του αρχαίου ύμνου «Πληρωθήτω») καταδεικνύει ότι είναι άμεσα συνυφασμένο με το μυστήριο, που εκφράζει κατεξοχήν την αναστάσιμη χαρά, όποια μέρα της εβδομάδας και αν τελείται.

Ο Ιω. Φουντούλης, ύστερα από έρευνα των χειρόγραφων Τυπικών, κατέληξε στο συμπέρασμα, ότι δεν τίθεται ζήτημα απαλοιφής του Αλληλούια ως εφυμνίου του κοινωνικού της Κυριακής του Πάσχα. Όλα τα αρχαιότερα τυπικά δεν αναφέρονται καν σε αυτό, σημειώνοντας μόνο την αρχή του εν λόγω στίχου- κοινωνικού «Σῶμα Χριστοῦ μεταλάβετε», θεωρώντας δεδομένο τον πρακτικό κανόνα, που ορίζει ως εφύμνιο του κοινωνικού το Αλληλούια, ανεξάρτητα από την προέλευση του εκάστοτε στίχου∙ ψαλμικού ή μη. Τα μόνα χειρόγραφα που αναφέρονται στο ζήτημα είναι το Τυπικό της μονής Διονυσίου, που ορίζει να μην ψάλλεται το Αλληλούια, ενώ το Τυπικό της μονής Ξηροποτάμου περιλαμβάνει ολόκληρο το κοινωνικό, μαζί με το Αλληλούια. Τα δύο αυτά τυπικά είναι, όμως, νεώτερα και αντανακλούν τον προβληματισμό, ο οποίος δημιουργήθηκε εκείνη την περίοδο, γύρω από το ζήτημα.

Ο Κ. Παπαγιάννης ταυτίζεται με τη γραμμή Φουντούλη, παραπέμποντας στη χειρόγραφη παράδοση. Εκθέτει κατ’ αρχάς με σεβασμό την εκδοχή του Γ. Ρήγα, αλλά την χαρακτηρίζει εύλογα ως αδύναμη, αφού δεν εκθέτει ισχυρή επιχειρηματολογία υπέρ αυτής. Την ίδια συλλογιστική ακολουθεί και σε σχέση με τα λοιπά κοινωνικά, για τα οποία έχει εκφραστεί παρόμοια αμφισβήτηση. Με βάση τα στοιχεία αυτά, σημειώνει το κοινωνικό του Πάσχα πλήρες και με το εφύμνιο Αλληλούια, τόσο στο Τυπικό, όσο και στις εκδόσεις λειτουργικών βιβλίων της Αποστολικής Διακονίας, που επιμελήθηκε.

Ο Γ. Βιολάκης στο Τυπικό του, που συνιστά το επίσημο εκκλησιαστικά τυπικό τέλεσης της θείας λατρείας, γνωρίζει την προβληματική αυτή και επισημαίνει, ότι δεν είναι ορθό να απορρίπτεται το Αλληλούια, τόσο στο κοινωνικό, όσο και ως αλληλουϊάριο προ του Ευαγγελίου, αφού δεν απαντά σε κανένα από τα αρχαία τυπικά. Ειδικά, όσον αφορά το αλληλουϊάριο, απαντάται μετά από κάθε αποστολικό ανάγνωσμα του Πάσχα και των λοιπών ημερών της διακαινήσιμης εβδομάδας. Συνεκδοχικά, δεν συντάσσεται με τους αρνητές του αλληλούια ως εφυμνίου του κοινωνικού.

Οι μουσικές εκδόσεις, που περιλαμβάνουν κοινωνικά, σύμφωνα με τον Ιω. Φουντούλη, χωρίζονται σε δύο κατηγορίες, βάσει του χρόνου έκδοσης και της συμπερίληψης ή μη του Αλληλούια. Οι νεώτερες εκδόσεις δεν σημειώνουν το Αλληλούια ως εφύμνιο του κοινωνικού του Πάσχα, προφανώς επηρεασμένες από τη σύγχρονη προβληματική, η ρίζα της οποίας δεν έχει καμιά αναγωγή σε βάθος χρόνου. Οι παλαιότερες εκδόσεις ακολουθούν την ορθή τάξη στη συντριπτική πλειοψηφία τους, μελίζοντας το Αλληλούια ως εφύμνιο του αναστάσιμου κοινωνικού.

Το Αλληλούια, συμπερασματικά, ορθά και σύμφωνα με την αρχαία τάξη ψάλλεται στο τέλος του κοινωνικού της Κυριακής του Πάσχα. Η αμφισβήτηση, την οποία δέχεται, στηρίζεται σε αμφίβολα επιχειρήματα, που βρήκαν χώρο για να αναπτυχθούν στην ασάφεια των τυπικών διατάξεων. Οι τελευταίες διαχρονικά δεν όριζαν ρητά τη χρήση του Αλληλούια ως εφυμνίου, θεωρώντας δεδομένη τη σχετική πρακτική, κλήθηκαν να τοποθετηθούν σχετικά πρόσφατα, οπότε το ζήτημα ανακινήθηκε, ενώ το επίσημο τυπικό Βιολάκη τίθεται έμμεσα υπέρ της χρήσης του Αλληλούια, αν και ακολουθεί την αρχαία τακτική της ασάφειας στη συγκεκριμένη ενότητα.

 

Βιβλιογραφία:

Βιολάκη Γ., Τυπικόν της του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας, Σειρά: Εκκλησιαστική Βιβλιοθήκη, εκδ. Βασ. Δ. Σαλίβερου, Αθήναι χ.χ. Παπαγιάννη Κων., Σύστημα Τυπικού των ιερών ακολουθιών του όλου ενιαυτού, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 2006. Παρασκευόπουλου Γ. Χ., Ερμηνευτική Επιστασία επί της Θείας Λειτουργίας, εκδοτικός οίκος Χαρ. και Ιω. Καγιάφα, Πάτραι 1958. Ρήγα Γ. Α., Ζητήματα Τυπικού, Σειρά: Λειτουργικά Βλατάδων, αρ. 2, εκδ. Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, Θεσσαλονίκη 1999². Φουντούλη Ιω. Μ., Απαντήσεις εις λειτουργικάς απορίας, τ. Γ’, Ε’, εκδ. Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 2002³, 2003.