Οι Τρεις Ιεράρχες και η Μουσική! Του π. Νεκταρίου Πάρη

π. Νεκτάριος Πάρης, Δρ. Θ., D. M

Ἀρχιμ. τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου

Καθηγητὴς ΠΑΜΑΚ

Ἡ ἑορτὴ τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν καθιερώνεται τὸν 11ο αἰώνα μὲ πρωτοβουλία τοῦ Μητροπολίτου Εὐχαΐτων Ἰωάννου Μαυρόποδα, ὡς ἑορτὴ τῶν Γραμμάτων τοῦ χριστιανικοῦ ἑλληνισμοῦ, διότι οἱ τιμώμενοι ἱεράρχες συνέζευξαν ἑλληνικότητα καὶ χριστιανικότητα κατὰ τρόπο αὐθεντικὸ καὶ καθοριστικό, προσδιορίζοντας ἀπὸ τὰ πρώτα ἤδη βήματα τῆς αὐτοκρατορίας τῆς Νέας Ῥώμης ἤ Ῥωμανίας, τὴν μακραίωνη πνευματική της πορεία.

Τὴν παράδοση αὐτὴ τοῦ ἑορτασμοῦ ποὺ θὰ συνεχισθεῖ στοὺς μετέπειτα αἰώνες, θὰ παραλάβειπρώτη κατὰ τὰ νεώτερα χρόνια ἡ Ἰόνιος Ἀκαδημία τὸ 1826, καὶ μετὰ τὸ Πανεπιστήμιο Ἀθηνῶν ἀπὸ τὸ ἀκαδημαϊκὸ ἔτος 1842-43, μαζὶ μὲ ὅλα τὰ ἐκπαιδευτικὰ ἱδρύματα τῆς χώρας.

Ὡς θέμα μας ἐπιλέξαμε τὶς ἀπόψεις τῶν τιμωμένων προσώπων γιὰ τὴν μουσική, ἀφοῦ ὁ Βασίλειος ὁ Μέγας, ὁ Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος καὶ ὁ Γρηγόριος ὁ Θεολόγος, ἀνήκουν στοὺς ἐκκλησιαστικοὺς συγγραφεῖς ποὺ συνετέλεσαν καθοριστικὰ στὴν διαμόρφωση τῶν ἐκκλησιαστικῶν περὶ μουσικῆς ἀπόψεων.

Ἡ μουσικὴ εἶναι ἡ τέχνη καὶ ἡ ἐπιστήμη τῶν ἤχων. Εἶναι ἐκείνη ἡ ὁποία καταδύεται στὴν ἀνθρώπινη ψυχὴ καὶ τὴν ἐπηρεάζει βαθύτατα, ἐπιδρᾶ ἄμεσα στὶς ἀνθρώπινες αἰσθήσεις, μεταδίδει ἀλλὰ καὶ παράγει αἰσθήματα καὶ νοήματα.

Στὴν Παλαιὰ Διαθήκη συναντοῦμε τὸν Δαυΐδ νὰ θεραπεύει τὸν Σαούλ διὰ τῆς μουσικῆς. Οἱ ἀρχαῖοι ἕλληνες θεωροῦν ὅτι, προκειμένου νὰ ἀσκηθεῖ ἡ ψυχὴ στὴν ἀρετή, εἶναι ἀπαραίτητο νὰ συνδυασθοῦν τὰ στοιχεῖα τῆς ἁρμονίας καὶ τοῦ ῥυθμοῦ, τὰ ὁποία εὑρίσκονται κυρίως στὴν μουσική.

Στὸ θέμα μάλιστα τῆς μουσικῆς τῆς ἀναφερόμενης στὰ θεῖα, δίνουν σημασία καὶ στὸ ἦθος τῶν μουσικῶν ποὺ ἐκτελοῦσαν τὴν μουσικὴ αὐτὴ. Ἡ μελωδία, τὸ ἀποτέλεσμα δηλαδὴ τοῦ συνδυασμοῦ ἁρμονίας καὶ ῥυθμοῦ, μπορεῖ νὰ ἐπηρεάσει τὴν ψυχικὴ κατάσταση τοῦ ἀνθρώπου εἴτε θετικὰ εἴτε ἀρνητικά.

Ἡ μουσικὴ ἔχει ἀναμφισβήτητα παιδαγωγικὴ ἀξία. Οἱ ἀρχαῖοι ἀναθέτουν στοὺς μουσικοὺς τὸν ρόλο τοῦ παιδαγωγοῦ. Πιστεύουν ὅτι ὁ ῥυθμὸς καὶ ἡ ἁρμονία κάνουν τὶς παιδικὲς ψυχὲς πιὸ δεκτικὲς στὴν γνώση, διαπαιδαγωγοῦνται οἱ νέοι περισσότερο ἐπιτυχῶς, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ γίνονται χρήσιμοι στὴν πολιτεία. Ἀκόμα συμβάλλουν στὴν διαμόρφωση τοῦ ἤθους.

Γενικὰ οἱ τέχνες ἔχουν βαθύτατο παιδευτικὸ περιεχόμενο, διότι μέσῳ αὐτῶν ἐκφράζεται ἡ δημιουργικὴ δράση τοῦ ἀνθρώπου.

Προσφέρουν αἰσθητικὲς συγκινήσεις καὶ μορφώνουν μὲ γόνιμο τρόπο τὴν ψυχή. Ἡ δύναμη καὶ ἡ παιδαγωγικὴ ἀξία τῆς μουσικῆς ἀναγνωρίζεται ἀπὸ τὰ ἀρχαῖα χρόνια μέχρι σήμερα. Ἔτσι ἔχουν γραφεῖ ἀναρίθμητες πραγματεῖες περὶ μουσικῆς, ἐνῶ πλῆθος ἐμμέσων ἀναφορῶν σὲ αὐτὴν συναντοῦμε καὶ σὲ πολλὰ συγγράμματα.

Περὶ μουσικῆς ὁμιλοῦν ἀναπόφευκτα καὶ οἱ ἐκκλησιαστικοὶ συγγραφεῖς, ἀφοῦ ἡ Ἐκκλησία χρησιμοποιεῖ τὴν μουσικὴ στὶς λατρευτικές της συνάξεις ἀπὸ τοῦς πρώϊμους ἤδη χρόνους.

Ἐκφραστὲς τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἀπόψεων περὶ μουσικῆς εἶναι κυρίως οἱ συγγραφεῖς τοῦ Δ΄ αἰῶνος. Κατὰ τὴν ἐποχὴ αὐτὴ καθορίζονται καὶ οἰ περισσότερες θεολογικὲς ἀπόψεις, οἱ ὁποῖες βέβαια ἐπαναδιατυπώνονται στὴν γλώσσα τῆς ἑκάστοτε ἐποχῆς.

Μεταξὺ τῶν ἐκκλησιαστικῶν συγγραφέων ποὺ ἀσχολήθηκαν μὲ τὴν μουσικὴ εἶναι καὶ οἱ Τρεῖς Ἱεράρχες, χωρὶς ὠστόσο νὰ συναντοῦμε στὰ ἔργα τους συστηματικὴ διδασκαλία περὶ μουσικῆς. Οἱ ἀπόψεις τους περὶ μουσικῆς ἀνήκουν στὶς λεγόμενες βοηθητικὲς ἤ ἔμμεσες πηγές τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς καὶ μᾶς προσφέρουν ἀφορμὲς γιὰ περαιτέρω ἐξέταση καὶ θεμελίωση σοβαρῶν μουσικολογικῶν καὶ ὑμνολογικῶν θεμάτων.

Στὶς ἀπόψεις τους περὶ μουσικῆς οἱ ἐκκλησιαστικοὶ συγγραφεῖς χρησιμοποιοῦν, ὅπως εἶναι φυσικό, τὴν γλώσσα τῶν ἑλλήνων φιλοσόφων, πλαισιώνοντάς την ὅμως ἁγιογραφικῶς.

Ὁ Κλήμης ὁ Ἀλεξανδρέας υἱοθετεῖ τὶς ἰδέες τοῦ Πυθαγόρα στὸ πρῶτο κεφάλαιο τοῦ Προτρεπτικοῦ, ἀποδίδοντας ἐλεύθερα τὴ διήγηση τῆς Γενέσεως μὲ βάση τὴ διδασκαλία περὶ δημιουργικοῦ Λόγου. Σύμφωνα μὲ τὸν Κλήμη, ὁ Θεὸς ἐκόσμησε τὸ σύμπαν ἐμμελῶς καὶ ἔφερε σὲ συμφωνία τὰ διάφορα στοιχεῖα, μὲ τέτοιο τρόπο ὥστε ὁ κόσμος νὰ γίνει μιὰ συνολικὴ ἁρμονία.

Αὐτὴ ἡ ἁρμονία ἁπλώνεται παντοῦ καὶ ἑνώνει ἁρμονικὰ τὸ σύμπαν. Ὁ Κλήμης θὰ ἐκτείνει τὴν θεωρία αὐτὴ τοῦ μακροκόσμου καὶ στὸν μικρόκοσμο, τὸν ἄνθρωπο.

Ὁ Μεθόδιος Ὀλύμπου (+311), ὁ ὁποῖος συνδέεται ἐπίσης μὲ τὶς πυθαγόρειες θεωρίες, προτιμᾶ τὴν θεωρία τοῦ μικροκόσμου. Ἔτσι ἡ δημιουργία τοῦ κόσμου συντελέστηκε σύμφωνα μὲ τὴν ἀρχὴ τῶν ἀριθμῶν καὶ τῆς ἁρμονίας.

Ἐξηγεῖ τὴν θέση του αὐτὴ θεμελιώνοντάς την στὴ βιβλικὴ ἀφήγηση κατὰ τὴν ὁποία ὁ Θεὸς δημιούργησε τὸν κόσμο σὲ ἕξη ἡμέρες. Στὴν σὲ ἓξ ἡμέρες δημιουργία, ὁ ποιητικὸς λόγος περιέχει τὸν ἀριθμὸ ἕξι.

Κατὰ τὸν Γρηγόριο Θεολόγο ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἡ συμπύκνωση, ἡ συμπερίληψη τοῦ σύμπαντος. Ὁ κόσμος ὅλος στὶς δύο πραγματικότητές του, νοητὸς καὶ αἰσθητός, λογικὸς καὶ ἄλογος, ἑνώθηκαν στὸν ἄνθρωπο, στὴν ξενίζουσα αὐτὴ σύνθετη, ἀλλὰ μεγαλειώδη φύση, ποὺ ἀποτελεῖ, ἐν σχέσει μὲ τὸν μεγαλόκοσμο τὴν περίληψή του τὸν μικρόκοσμο. Εἶναι ὁριακὴ φύση ὁ ἄνθρωπος, τοποθετήθηκε δηλαδὴ στὴν παραμεθόριο περιοχή, στὰ ὅρια, στὰ σύνορα τῶν κόσμων.

Ὁ Γρηγόριος Νύσσης πιστεύει ὅτι ὁ ἄνθρωπος εἶναι μικρὸς κόσμος τοῦ ὁποίου, ὅπως καὶ τοῦ μακροκόσμου, ἡ διάταξη εἶναι μιὰ μουσικὴ ἁρμονία ρυθμισμένη μὲ διαφορετικοὺς τρόπους, οἱ ὁποῖοι μεταβάλλονται ἀπὸ τὴν τάξη καὶ τὸν ρυθμό.

Ὅπως σ’ ἕνα ὄργανο οἱ χορδὲς παράγουν, παρὰ τὴν ποικιλία τῶν φθόγγων, μία συμφωνία μεταξύ τους, ἔτσι καὶ ἡ διάταξη τοῦ σύμπαντος, ὅσο ποικίλη καὶ ἄν εἶναι, παράγει, μὲ τὸν ρυθμὸ καὶ τὸν τόνο, μιὰ ἁρμονικὴ μελωδία ποὺ ἡ ψυχὴ ἀκούει, ὅταν ἐγκαταλείποντας τὰ γήϊνα μέσα ποὺ προσφέρουν οἱ αἰσθήσεις, ἀνυψώνεται ὑπεράνω, καὶ ἀντιλαμβάνεται τοὺς ὕμνους τῶν οὐρανίων.

Ὁ Μέγας Βασίλειος μὲ ἐπιστημονικὲς καὶ φιλοσοφικὲς παρατηρήσεις συμπληρώνει τὴν διδασκαλία περὶ ἁρμονίας τοῦ σύμπαντος, τὰ τέσσερα στοιχεῖα τῆς φύσης θερμό, ψυχρό, ὑγρὸ καὶ ξηρό συγκροτοῦν ἕνα χορό, καθὼς ὅλα ψάλλουν καὶ χορεύουν σὲ ἀγαστὴ συμφωνία μεταξύ τους. Τὸ ἀποτέλεσμα εἶναι μία εὐχάριστη ἁρμονία ἡ ὁποία ὑπερβαίνει κάθε ἄλλη ἡδονὴ μελωδίας.

Κατὰ τὸν Μέγα Βασίλειο ἡ ψαλμωδία καὶ γενικότερα ἡ μουσικὴ διευκολύνει τὴν προσπάθεια τοῦ ἀνθρώπου γιὰ πρόοδο καὶ ἀρετή. Κατὰ τὸν Ἰωάννη τὸν Χρυσόστομο, μέλος καὶ λόγος εἶναι στοιχεῖα ὁμόλογα τὰ ὁποία συντίθενται μὲ σκοπὸ τὴν ἐκπαίδευση ἀλλὰ καὶ τὴν ψυχαγωγία τῶν πιστῶν.

Βασικὸς ῥόλος ἀνατίθεται στὴν μουσική ἡ ὁποία ἔχει τὴν ἰδιότητα νὰ προσελκύει τὴν προσοχὴ τῶν ἀκροατῶν. Ἡ μελωδία ἀναδεικνύει τὸ βαθύτερο νόηματοῦ λόγου, "ἑρμηνεύει τὴν τῶν λεγομένων διάνοιαν" κατὰ τὸν Γρηγόριο Νύσσης.

Ὁ Δ΄ αἰώνας, κατὰ τὸν ὁποῖο ζοῦν οἱ Τρεῖς Ἱεράρχες, εἶναι μία περίοδος κοινωνικῶς δύσκολη γιὰ τὴν Κωνσταντινούπολη. Τὸ θέατρο καὶ οἱ τέχνες ποὺ συνδέονται μὲ αὐτὸ φαίνεται νὰ εὐρίσκονται σὲ κρίση, ἐνῶ ὁ ἱππόδρομος ἀποτελοῦσε ἰσχυρὸ πόλο ἕλξεως τῶν κατοίκων τῆς Πόλεως. Ἔτσι παρατηρεῖται τὸ φαινόμενο μελωδίες καὶ συνήθειες θεαμάτων αὐτῶν νὰ μεταφέρονται στὸν λατρευτικὸ χῶρο. Ἔτσι δικαιολογεῖται ἡ αὐστηρότητα τοῦ Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου, ὁ ὁποῖος δὲν ἐπιτίθεται στὴν μουσικὴ καὶ στὸ θέατρο ἀλλὰ στὴν κακή τους ἐκδοχή.

Τὰ ἐξεζητημένα ἄσματα μποροῦν, κατὰ τὸν Χρυσόστομο, νὰ ἐπιρεάσουν τὸ ἦθος διότι ἡ μελωδία τους ἔχει τὴν δύναμη νὰ εἰσχωρήσει στὸ βάθος τῆς ψυχῆς καὶ νὰ τὴν κάνει μαλθακότερη καὶ ἀσθενέστερη. Στὸ σημεῖο αὐτὸ ὑπενθυμίζουμε τὸν διαχωρισμὸ τῶν ἁρμονιῶν ἀπὸ τοὺς ἀρχαίους ἕλληνες σοφοὺς σὲ κατάλληλες καὶ μή. .

Ὁ Πλάτων ἀπορρίπτει τὸν αὐλὸ γιὰ τὴν ἐκπαίδευση τῶν νέων, διότι ὥς ὄργανο ποὺ παίζει ὅλες τὶς ἀρμονίες μπορεῖ νὰ παίξει καὶ αὐτὲς ποὺ εἶναι ἀπαγορευμένες καὶ ἀνήθικες, ἑπομένως εἶναι ὄργανο ἐπικίνδυνο. Ἐπίσης ὁ αὐλὸς μπορεῖ νὰ φέρει μεγάλη συγκινησιακὴ φόρτιση στοὺς νέους, οἱ ὁποίοι ἀκούοντας τὴν γλυκερή καὶ θρηνώδη μουσική του θὰ καταλήξουν ἄνευροι.

Τὸ ἐκκλησιαστικὸ ἆσμα εἶναι φωνητικό, οἱ ἐκκλησιαστικοὶ συγγραφεῖς δίνουν προτεραιότητα καὶ τὴν ἀξία ποὺ ἁρμόζει στὸ ἀνθρώπινο πρόσωπο. Ἡ φωνὴ ὑπερέχει ὁποιουδήποτε φωνητικοῦ ὀργάνου, διότι ἔχει τὴν ἱκανότητα τοῦ συνδυασμοῦ λόγου καὶ μελωδίας. Παράλληλα δὲ προτείνονται ὡς μουσικὰ ὄργανα τὰ μέλη τοῦ ἀνθρωπίνου σώματος. Ψαλτήριο καὶ πλῆκτρο εἶναι ἡ γλώσσα, κιθάρα τὸ στόμα, κύμβαλο τὰ κρουόμενα χείλη.

Καὶ μία σύντομη ἀναφορὰ στὸ θέμα τῆς γυναικείας ψαλμωδίας. Βασικὴ προϋπόθεση γιὰ τὴν τέλεση τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἀκολουθιῶν εἶναι ἡ παρουσία ὅλων τῶν τάξεων τοῦ λαοῦ. Χαρακτηριστικὸ στὸ θέμα αὐτὸ εἶναι καὶ τὸ ὅτι ἀπάντηση, ἡ λέξη "Ἀμήν" (ναί, πράγματι, μακάρι) δὲν πρέπει σὲ καμμία περίπτωση νὰ ἐκφωνεῖται ἀπὸ τὸν κλῆρο.

Ὁ Χρυσόστομος διαμαρτύρεται ὅτι στὴν ἐποχή του ἔχει χαθεῖ τὸ "ἐν ἑνὶ στόματι" στὶς λατρευτικὲς συνάξεις, ἔχοντας ὑπ' ὄψιν του τὴν παλαιοτέρα πρακτικὴ κατὰ τὴν ὁποία "καὶ γυναῖκες καὶ ἄνδρες καὶ πρεσβύται καὶ νέοι διήρηνται μὲν κατὰ τὴν ἡλικίαν, οὐ διήρηνται δὲ κατὰ τὸν τῆς ὑμνωδίας λόγον...καὶ ὁ ψαλμὸς τὰς διαφόρους ἐκέρασε φωνὰς καὶ μίαν παναρμόνιον ἀνανεχθῆναι παρεσκεύασεν, καὶ νέοι καὶ γέροντες, καὶ γυναῖκες καὶ ἄνδρες, δοῦλοι καὶ ἐλεύθεροι, μίαν τινά μελωδίαν ἀνενέγκαμεν ἅπαντες". Ὡστόσο κοινωνικοὶ καὶ τεχνικοὶ λόγοι ἀπέκλεισαν τὴν συμμετοχὴ τῆς γυναίκας ἀπὸ τὴν ἐνοριακὴ ψαλμωδία.

Οἱ περὶ μουσικῆς ἀπόψεις τῶν ἐκκλησιαστικῶν συγγραφέων θὰ ὁδηγήσουν στὴν τυποποίηση τοῦ περιεχομένου τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς μὲ ἕνα συγκεκριμένο μορφολογικῶς καὶ ἐλεγχόμενο σύστημα μελικῶν σχημάτων. Τὸν 8ο αἰώνα θὰ ἔχομε τὴν διευθέτηση τῆς Ὀκτωήχου, ἡ ὁποία προβάλλει τὸν ἐσχατολογικὸ συμβολισμὸ τῆς ὀγδόης ἡμέρας, ποὺ εἶναι ὀ τύπος τοῦ μέλλοντος αἰῶνος, ἐνῶ ἡ παρασημαντικὴ τῆς μουσικῆς αὐτῆς ἐμφανίζεται τὸν 10ο αἰώνα.

Γιὰ τοὺς Τρεῖς Ἱεράρχες τὸ ἐκκλησιαστικὸ ἆσμα ἔχει χαρακτῆρα οἰκουμενικό, ἀφοῦ καὶ τὸ μήνυμα τοῦ Εὐαγγελίου εἶναι ἀπολύτως οἰκουμενικό. Ὡς ἐκ τούτου δὲν ἀπευθύνεται σὲ ἕνα μόνο ἔθνος, ἀλλὰ σὲ ὁλόκληρο τὸν κόσμο. Τὸ μήνυμα τοῦ Εὐαγγελίου μεταδίδεται καὶ διὰ τῆς ψαλμωδίας, ἀφοῦ οἱ ὕμνοι εἶναι κυρίως ὑπομνηματισμὸς τῆς Ἁγίας Γραφῆς.

Μὲ τὸ λειτουργικὸ ἆσμα ἐκφράζεται ἡ ἑνότητα "ἵνα πάντες ἓν ὦσι" καὶ ἡ ἀγάπη τῶν μελῶν τῆς λατρευτικῆς συνάξεως, ἀφοῦ αὐτὸ ἂποδίδεται "ἐν ἑνὶ στόματι καὶ μιᾷ καρδίᾳ". Ἀκόμα, ἡ ψαλμωδία τὴν ὁποία ὑποστήριξαν οἱ τρεῖς ἱεράρχες, ἀποτελεῖ αἰτία καὶ ἀποτέλεσμα χαρᾶς, διότι εἶναι ὁ παιάνας τῆς νίκης κατὰ τοῦ θανάτου καὶ τῆς φθορᾶς.

Πηγή: https://www.romfea.gr