Τελετουργικά θέματα (ξα΄) Το ποιητικό είδος του κανόνα και η λειτουργική θέση του. Από τον Λειτουργιολόγο Γεώργιο Ζαραβἐλα.

Το ποιητικό είδος του κανόνα και η λειτουργική θέση του. 

  
Γεωργίου Ζαραβέλα

Θεολόγου

ΜΑ Ιστορικής Θεολογίας - Λειτουργικής ΕΚΠΑ

Η Θεία Λατρεία διανθίζεται με πλειάδα ποιητικών συνθέσεων, οι οποίες πλουτίζουν τις ιερές ακολουθίες και ερμηνεύουν με τον καλύτερο και πλέον απτό τρόπο τα τελούμενα και τα εορταζόμενα. Μεταξύ των υμνογραφημάτων κυρίαρχη είναι η θέση του κανόνα. Ποιητές των κανόνων ήταν ορισμένοι από τους σπουδαιότερους υμνογράφους της Εκκλησίας, με τον Ανδρέα Κρήτης να θεωρείται ως επινοητής αυτού του ποιητικού είδους και τον Ιωάννη Δαμασκηνό ως ο διαπρεπέστερος μεταξύ αυτών.

Οι κανόνες συνιστούν συστήματα τροπαρίων, που βασίζονται στις εννέα βιβλικές ωδές. Η αρχική συνάφεια των ανωτέρω διερράγη σταδιακά, με την έκπτωση από τη λειτουργική χρήση των βιβλικών ωδών, ιδίως στο ενοριακό τυπικό της λατρείας, και την αντικατάστασή τους από τα τροπάρια των κανόνων.

Η ιστορική εξέλιξη των κανόνων είναι άμεσα συνδυασμένη με τις βιβλικές ωδές. Πρόγονος των πρώτων είναι το αντίφωνο ή στροφή, που συνόδευε τους τελευταίους στίχους κάθε βιβλικής ωδής. Το αντίφωνο αυτό μετεξελίχθηκε σε τροπάριο και συνιστά τον ειρμό, δηλαδή το πρώτο τροπάριο κάθε ωδής του κανόνα. Η αρχική επανάληψη του ίδιου τροπαρίου σε κάθε στίχο της ωδής οδήγησε τους εκκλησιαστικούς ποιητές στη σύνθεση περισσοτέρων τροπαρίων για κάθε ωδή. Τα τελευταία συντάχθηκαν με βάση το αρχικό τροπάριο. Η ονομασία του πρώτου τροπαρίου ως ειρμού βασίζεται στο γεγονός, ότι όλα τα επόμενα ψάλλονται κατά τον ίδιο τρόπο με αυτό.

Ο ειρμός αποτελεί τον συνεκτικό κρίκο μεταξύ της βιβλικής ωδής και των τροπαρίων του κανόνα, αφού αναφέρεται στο περιεχόμενο της βιβλικής ωδής, ενώ αποτελεί και το πρότυπο όλων των επόμενων από αυτόν τροπαρίων. Συνιστά τη μετάβαση από το θέμα της πρώτης προς το εκείνο των τροπαρίων του κανόνα, αφού αναφέρεται άμεσα, ακόμα και με την ίδια φρασεολογία, στη θεματική της ωδής, αλλά επιχειρεί τη σύνδεσή της με το περιεχόμενο, που πραγματεύεται ο κανόνας.

Ετυμολογικά η λέξη προέρχεται από το ρήμα εἴρω, το οποίο σημαίνει: δένω, συνδέω σε σειρές ή λέω, μιλώ, εκφράζω. Προϋπόθεση για τη σύνθεση των τροπαρίων κάθε ωδής του κανόνα είναι η μελέτη του ειρμού, η μελοποίησή του και έπειτα η διαμόρφωσή τους ισοσύλλαβα, ομότονα και στο ίδιο μέλος με τον εκείνον, σύμφωνα με τον μοναχό Θεοδόσιο τον Αλεξανδρέα. Η πρόταξή του στα τροπάρια κάθε ωδής επιβεβαιώνει την ιδιαίτερη σημασία του για τον κανόνα.

Η ονομασία κανόνας ερμηνεύεται από τον Ζωναρά σε άμεση συνάφεια με τις βιβλικές ωδές, αφού τα τροπάριά του περιορίζονται από το πλήθος των ωδών και δεν μπορούν να είναι περισσότερα. Η ερμηνεία αυτή είναι περιγραφική της διάταξης του κανόνα, ο οποίος διαιρείται σε εννέα ωδές, όσες και οι βιβλικές, δεδομένου ότι βρίσκονται σε πλήρη αντιστοιχία. Οι περισσότεροι κανόνες δεν έχουν στη σύγχρονη μορφή τους β’ ωδή, αφού η αντίστοιχη βιβλική ωδή (Ωδή του Μωυσέως) έχει πένθιμο και θρηνητικό περιεχόμενο. Κανόνες που περιλαμβάνουν και τις εννέα ωδές είναι ελάχιστοι: οι κανόνες του Σαββάτου προ των Απόκρεω (Ψυχοσάββατο) και του Σαββάτου της Τυροφάγου (οσίων πατέρων) και ο Μέγας Κανόνας του Ανδρέου Κρήτης.

Οι κανόνες ήταν εννεαώδιοι έως και τον ΙΑ’ αι., οπότε ο Ιωάννης Ευχαΐτων ο Μαυρόπους αφαίρεσε από τα λειτουργικά βιβλία των Μηναίων, τα οποία αναθεώρησε, τη β’ ωδή όλων των κανόνων, σύμφωνα με την κωνσταντινοπολίτικη συνήθεια αποβολής της. Ο ίδιος, όντας υμνογράφος, δεν συνέθεσε κανέναν κανόνα, που να περιλαμβάνει και β’ ωδή. Η αποβολή της από τους παλαιότερους κανόνες, που την περιελάμβαναν, αποδεικνύεται από το κενό, το οποίο δημιουργήθηκε στις ακροστιχίδες πολλών από αυτούς.

Το πλήθος των ωδών, από τις οποίες αποτελείται ένας κανόνας, τον κατατάσσει σε συγκεκριμένη κατηγορία. Οι κανόνες με οκτώ ωδές (οκταώδια) ή σπάνια με εννέα ονομάζονται πλήρεις. Η σύνθεση κανόνων με λιγότερες ωδές είναι συχνή, αφού απαντούν τετραώδιοι (τέσσερις ωδές), τριώδιοι (τρεις ωδές) και διώδιοι κανόνες (δύο ωδές). Το λειτουργικό βιβλίο του Τριωδίου, αλλά και η ανάλογη λειτουργική περίοδος λαμβάνουν το όνομά τους από τους τριώδιους κανόνες, οι οποίοι ψάλλονται κατά κόρον τις καθημερινές αυτών των ημερών. Τριώδιοι κανόνες ή τριώδια και διώδιοι κανόνες ή διώδια απαντούν, εκτός του Όρθρου των καθημερινών της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, στα Απόδειπνα των προεόρτιων ημερών των Χριστουγέννων και των Θεοφανείων, αλλά και της Μεγάλης Εβδομάδας. Οι κανόνες του Όρθρου της Μεγάλης Δευτέρας, της Μεγάλης Τετάρτης και της Μεγάλης Παρασκευής είναι τριώδιοι, ενώ της Μεγάλης Τρίτης είναι διώδιος. Τετραώδιοι κανόνες ή τετραώδια ψάλλονται τα Σάββατα της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, εκτός από εκείνο της α’ εβδομάδας των Νηστειών.

Η ύπαρξη ελλειπτικών ως προς τις ωδές κανόνων οφείλεται στον περιορισμό των βιβλικών ωδών, οι οποίες ψάλλονται ολόκληρες κατά τις καθημερινές της Σαρακοστής. Η η’ και θ’ βιβλική ωδή λέγονται σε καθημερινή βάση ολόκληρες, ενώ από τις υπόλοιπες επιλέγεται μόνο μία, με ανά ημέρα εναλλαγή. Τη Δευτέρα ψάλλεται ολόκληρη, εκτός από τις η’ και θ’, η α’ βιβλική ωδή, την Τρίτη η β’, την Τετάρτη η γ’, την Πέμπτη η δ’, την Παρασκευή η ε’, το Σάββατο η στ’ και η ζ’, ενώ από τις κατά ημέρα υπόλοιπες ψάλλονται μόνο η αρχή και το τέλος τους.

Οι κανόνες λαμβάνουν επίσης διάφορους χαρακτηρισμούς, ανάλογα με το περιεχόμενό τους. Διακρίνονται, συνεπώς, σε αναστάσιμους, σταυροαναστάσιμους, νεκρώσιμους, εις κοιμηθέντας, παρακλητικούς ή ικετήριους, τριαδικούς, δογματικούς, κατανυκτικούς, σε τιμή της Υπεραγίας Θεοτόκου, των αγγέλων, των διαφόρων αγίων κ.λπ.

Η ακροστιχίδα είναι χαρακτηριστικό στοιχείο πολλών κανόνων και διαμορφώνεται από το πρώτο γράμμα όλων των τροπαρίων του κανόνα κατά σειρά. Η σύνθεσή τους με βάση ακροστιχίδα είναι ιδιαίτερα σημαντική, αφού διασφαλίζει την ακεραιότητά τους, τους προφυλάσσει από την εισαγωγή άλλων τροπαρίων και αποδεικνύει την έλλειψη κάποιων από αυτά, αλλά και μαρτυρά τον ποιητή του κανόνα. Η χρήση της είναι γνωστή από τους αρχαίους χρόνους στην Ανατολή και ιδιαίτερα στην ελληνική και λατινική προσωδιακή ποίηση.

Η ακροστιχίδα μπορεί να είναι αλφαβητική, δηλαδή τα τροπάρια να αρχίζουν από ένα γράμμα της αλφαβήτου κατά σειρά (Α έως Ω) ή ανεστραμμένη αλφαβητική, στην οποία τα τροπάρια ξεκινούν από το τέλος της αλφαβήτου (Ω έως Α). Σπανιότερα μπορεί να υπάρχει και εσωτερική ακροστιχίδα, σε επίπεδο τροπαρίου, η οποία δημιουργείται από το πρώτο γράμμα κάθε στίχου του. Σχετικά παραδείγματα υπάρχουν σε ορισμένους ιαμβικούς κανόνες του Ιωάννου Δαμασκηνού και σε τροπάρια της νεκρώσιμης ακολουθίας εις ιερέα τελευτήσαντα.

Οι περισσότερες ακροστιχίδες διαμορφώνουν κάποια φράση και συνήθως αποτελούν ιαμβικό στίχο. Σε αυτήν μπορεί να παρατίθεται ο τίτλος του κανόνα, το όνομα του ποιητή ή σύνθεση των δύο προηγουμένων. Η ακροστιχίδα συχνά αποτελεί επιφώνημα, σχετικό με το περιεχόμενο του κανόνα.

Η φυσική θέση των κανόνων είναι η ακολουθία του Όρθρου, αλλά απαντώνται και σε άλλες ιερές ακολουθίες (Μεσονυκτικό, Απόδειπνο) και αγιαστικές τελετές (Ευχέλαιο, Νεκρώσιμη Ακολουθία, Μικρός Αγιασμός κ.λπ.), εξαιτίας της τελετουργικής συνάφειάς τους με αυτόν. Το ανώτερο πλήθος κανόνων που μπορεί να ψαλεί κάθε μέρα είναι τρεις. Οι κανόνες της Παρακλητικής, του Τριωδίου, του Πεντηκοσταρίου προηγούνται εκείνων του Μηναίου. Σε μνήμες εορταζομένων αγίων, οπότε η Παρακλητική καταλυμπάνεται, προηγείται ο Μικρός Παρακλητικός Κανόνας της Θεοτόκου. Κατά τα μεθέορτα μεγάλων δεσποτικών ή θεομητορικών εορτών προτάσσεται ο ένας από τους κανόνες της κυριώνυμης ημέρας.

Το τελευταίο τροπάριο κάθε ωδής του κανόνα ονομάζεται θεοτοκίο και έχει θεομητορικό περιεχόμενο. Το προτελευταίο τροπάριο της η’ ωδής ορισμένων κανόνων, κυρίως προεορτίων δεσποτικών εορτών, ονομάζεται τριαδικό και συνιστά δοξολογία της Αγίας Τριάδας. Οι ειρμοί κάθε ωδής προηγούνται των τροπαρίων της. Όταν υπάρχουν περισσότεροι του ενός κανόνες, ψάλλονται οι ειρμοί μόνο του πρώτου από αυτούς, με εξαίρεση τις εορτές των Χριστουγέννων, των Θεοφανείων, της Πεντηκοστής, και της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Τις καθημερινές, εφόσον δεν ψάλλονται καταβασίες, μετά τις γ’, στ’, η’ και θ’ ωδές έπεται ο ειρμός της αντίστοιχης ωδής του τελευταίου από τους κανόνες.

Η λειτουργική έκπτωση των βιβλικών ωδών ξεγύμνωσε τα τροπάρια των κανόνων από τους στίχους, στους οποίους ήταν εφύμνια. Η τυπική διάταξη ορίζει να ψάλλεται πριν από κάθε τροπάριο αρμόδιος στίχος, ανάλογα με το περιεχόμενο του κανόνα. Ο ειρμός ψάλλεται πάντα χωρίς στίχο, ενώ προηγείται των δύο τελευταίων τροπαρίων κάθε ωδής η μικρή δοξολογία (Δόξα Πατρί. Και νυν), με εξαίρεση το προτελευταίο τροπάριο της η’ ωδής, του οποίου προηγείται η φράση «Εὐλογοῦμεν Πατέρα, Υἱὸν καὶ ἅγιον Πνεῦμα». Οι κανόνες των δεσποτικών εορτών είθισται να ψάλλονται χωρίς στίχο. Η συνήθεια αυτή δεν είναι ορθή, αφού ο κανόνας της Κυριακής του Πάσχα συνοδεύεται από αρμόδιο στίχο, αλλά και τα τροπάρια ήταν συνυφασμένα με τους στίχους των βιβλικών ωδών, σύμφωνα με την παλαιά τάξη.

Βιβλιογραφία:

Μπεκατώρου Γ. Γ., «Κανών, Τάξις Λατρείας», ΘΗΕ 7(1965), στ. 317-320. 

Παπαγιάννη Κων., Σύστημα Τυπικού των ιερών ακολουθιών του όλου ενιαυτού, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 2006. 

Τρεμπέλα Παν. Ν., Εκλογή Ελληνικής Ορθοδόξου Υμνογραφίας, εκδ. Αδελφότης Θεολόγων «Ο Σωτήρ», Αθήναι 2007⁴. 

Φουντούλη Ιω. Μ., Απαντήσεις εις λειτουργικάς απορίας, τ. Δ’, εκδ. Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 20062.