Τελετουργικά θέματα (ξγ΄) Το βιβλίο του Τριωδίου και η ομώνυμη λειτουργική περίοδος. Από τον Λειτουργιολόγο Γεώργιο Ζαραβέλα!

Το βιβλίο του Τριωδίου και η ομώνυμη λειτουργική περίοδος.

 Γεωργίου Ζαραβέλα

Θεολόγου

ΜΑ Ιστορικής Θεολογίας - Λειτουργικής ΕΚΠΑ

Τριώδιο καλείται ένα από τα κυριότερα λειτουργικά βιβλία της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Η ονομασία του οφείλεται στην εντός αυτού κατά κόρον παράθεση υμνογραφικών κανόνων, οι οποίοι δεν είναι πλήρεις, δηλαδή δεν αποτελούνται από οκτώ ωδές, αλλά μόνο από τρεις. Η συχνή καταγραφή τριωδίων κανόνων απέδωσε την ονομασία τους στο ίδιο το βιβλίο. Οι ποιητές των ύμνων του Τριωδίου ανέρχονται στους είκοσι, με εξέχουσα θέση να καταλαμβάνουν οι Θεόδωρος και Ιωσήφ οι Στουδίτες. 

Η πρώτη ελληνόγλωσση έντυπη έκδοση του Τριωδίου έγινε το 1522 στη Βενετία και η πρώτη σλαβική το 1491 στην Κρακοβία. Ο Βαρθολομαίος Κουτλουμουσιανός ο Ίμβριος, γνωστός για τη διορθωτική επί των λειτουργικών βιβλίων δράση του, δεν ασχολήθηκε με το βιβλίο αυτό, το οποίο έβριθε λαθών, κυρίως λόγω των αλλεπάλληλων ανά τους αιώνες αντιγραφών του. Η πρώτη αξιόλογη διόρθωσή του έγινε τον ΚΑ’ αι., με κύριο εισηγητή τον π. Κων. Παπαγιάννη, που εκδόθηκε στη σειρά των λειτουργικών βιβλίων της Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος.

Η λειτουργική περίοδος, κατά την οποία το βιβλίο του Τριωδίου βρίσκεται σε χρήση, λαμβάνει το ίδιο όνομα, δηλαδή περίοδος του Τριωδίου. Η διάρκειά της καλύπτει την πλέον κατανυκτική περίοδο όλου του λειτουργικού έτους και είναι δέκα πλήρεις εβδομάδες, οι οποίες ολοκληρώνονται πριν την Ανάσταση του Κυρίου, το Μεγάλο Σάββατο. Το Τριώδιο ξεκινά την Κυριακή του Τελώνου και του Φαρισαίου και περατώνεται με τον αναστάσιμο Εσπερινό του Μεγάλου Σαββάτου. Η περίοδος δεν είναι ημερολογιακά σταθερή κάθε χρόνο, αφού εξαρτάται άμεσα από την ημερομηνία του Πάσχα, όπως αντίστοιχα και η περίοδος του Πεντηκοσταρίου, η οποία διαδέχεται το Τριώδιο.

Οι εβδομάδες του Τριωδίου χωρίζονται σε τρεις επιμέρους ομάδες, με επιμέρους χαρακτηριστικά η καθεμία. Η πρώτη ομάδα αποτελείται από τις τρεις πρώτες εβδομάδες και είναι εισαγωγική για την καθαυτό περίοδο του Τριωδίου. Η πρώτη εβδομάδα καλείται προσφωνήσιμος, αφού εισάγει τα μέλη της Εκκλησίας στη δεκαβδόμαδη κατανυκτική περίοδο και επιτρέπει την ελεύθερη κατάλυση τροφών ακόμα και την Τετάρτη και την Παρασκευή. Η ομάδα αυτή, όπως και όλο το Τριώδιο, άρχεται με την Κυριακή του Τελώνου και του Φαρισαίου, ενώ η Β’ Κυριακή έχει ως κεντρικό θέμα την παραβολή του Ασώτου Υιού. 

Η Γ’ Κυριακή υπενθυμίζει τη Δευτέρα Παρουσία και την Τελική Κρίση, αλλά καλείται και ως Κυριακή των Απόκρεω, δεδομένου ότι είναι η τελευταία ημέρα που επιτρέπεται η βρώση κρέατος πριν την έναρξη της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Η εβδομάδα προ των Απόκρεω έχει δύο χαρακτηριστικά: α) Η Τετάρτη και η Παρασκευή είναι ημέρες απόλυτης νηστείας. β) Το Σάββατο προ των Απόκρεω είναι αφιερωμένο στη μνήμη των κεκοιμημένων, γνωστό και ως Ψυχοσάββατο, με μόνο όμοιο το Σάββατο προ της Πεντηκοστής και κανένα άλλο. 

Όλη η επόμενη εβδομάδα και κυρίως η Δ’ Κυριακή έχουν τον τίτλο Τυρινή, αφού κατ’ αυτές τις ημέρες επιτρέπεται μόνο η βρώση τυρού, αυγών και ιχθύων. Η Κυριακή της Τυρινής εβδομάδας είναι αφιερωμένη στην έκπτωση των Πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο. Η Τετάρτη και η Παρασκευή της Τυρινής είναι αλειτούργητες, αφού κατά αρχαίο έθος δεν επιτρέπεται η τέλεση Θείας Λειτουργίας, εκτός εάν συμπέσει η μνήμη εορταζόμενου αγίου. Σύμφωνα με παλαιές τυπικές διατάξεις, κατά τις ημέρες αυτές ήταν δυνατή η τέλεση ενός ειδικού τύπου ακολουθίας μετάληψης Προηγιασμένων Δώρων. Το Σάββατο της Τυρινής είναι αφιερωμένο στη μνήμη όλων των οσίων, ανδρών και γυναικών.

Η δεύτερη ομάδα του Τριωδίου αποτελείται από την Αγία και Μεγάλη Τεσσαρακοστή, την ιερότερη περίοδο του λειτουργικού έτους, η οποία ξεκινά την Καθαρά Δευτέρα και λήγει την Παρασκευή της Στ’ Εβδομάδας, με την ακολουθία της Θ’ Ώρας. Η περίοδος αυτή είναι ιδιαίτερα πλούσια τόσο σε νοήματα, όσο και στο λειτουργικό τμήμα της, αφού διασώζονται υπέροχα υμνογραφήματα, αλλά και το λειτουργικό πλαίσιο των ημερών είναι ιδιαίτερο. Βασικά λειτουργικά στοιχεία, τα οποία απαντούν την περίοδο αυτή είναι οι ακολουθίες των Ωρών, οι οποίες τελούνται κανονικά και στις ενορίες, το Μέγα Απόδειπνο, η ακολουθία των Προηγιασμένων Τιμίων Δώρων κ.α.

Οι λειτουργικές ιδιομορφίες της Μεγάλης Τεσσαρακοστής διακρίνονται κατά τις καθημερινές, οπότε τελούνται αδιάκριτα σε μονές και ενορίες όλες οι ακολουθίες του ισχύοντος τυπικού. Το πρωί τελείται το Μεσονυκτικό, ο Όρθρος, οι τέσσερις ακολουθίες των Ωρών και ο Εσπερινός, με ή χωρίς τη μετάληψη Προηγιασμένων Τιμίων Δώρων. Το απόγευμα από Δευτέρα έως και Πέμπτη τελείται το Μέγα Απόδειπνο. Οι ακολουθίες του Σαββάτου και της Κυριακής δεν διαφέρουν κατά πολύ από τις συνήθεις όλου του λειτουργικού έτους. Η Θεία Λειτουργία της Κυριακής δεν είναι η συνήθης του ιερού Χρυσοστόμου, αλλά εκείνη του Μεγάλου Βασιλείου. Ο Εσπερινός της Κυριακής λαμβάνει τον τίτλο Κατανυκτικός, αφού κατ’ αυτόν ψάλλονται τα ιδιόμελα του Τριωδίου, τα οποία επιγράφονται ως «κατανυκτικά».

Ο Μέγας Κανών του Ανδρέου Κρήτης, ο οποίος ψάλλεται την Πέμπτη της Δ’ εβδομάδας ή του Μεγάλου Κανόνος και ο Ακάθιστος Ύμνος, με την ομώνυμο κανόνα του Ιωάννου Δαμασκηνού, ο οποίος ψάλλεται το Σάββατο της Ε’ εβδομάδας ή Σάββατο του Ακαθίστου, συνιστούν άλλα ιδιάζοντα στοιχεία. Εκτός από τις ημέρες αυτές, ο Μέγας Κανόνας ψάλλεται τμηματικά στα Απόδειπνα της Α’ εβδομάδας των Νηστειών, ενώ ο Ακάθιστος Ύμνος ψάλλεται ομοίως τμηματικά, σε τέσσερις στάσεις, κατά τα Απόδειπνα των τεσσάρων πρώτων Παρασκευών. Η τμηματική απόδοση του Ακάθιστου Ύμνου γίνεται προς τιμήν της εορτής του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, η οποία στερείται ουσιαστικά προεορτίων και μεθεορτίων ημερών, αλλά και κατά μίμηση των Παρακλήσεων προς τη Θεοτόκο τον Δεκαπενταύγουστο. 

Οι πέντε Κυριακές της Μεγάλης Τεσσαρακοστής ή αλλιώς των Νηστειών είναι αφιερωμένες σε ιδιαίτερα θέματα. Το ισχύον Τριώδιο έχει την ακόλουθη διάταξη: Η Α’ Κυριακή των Νηστειών είναι αφιερωμένη στην Αναστήλωση των Εικόνων, η οποία έγινε οριστικά με τη Σύνοδο της Κωνσταντινουπόλεως το 843, από την αυτοκράτειρα Θεοδώρα. Η Κυριακή αυτή καλείται «της Ορθοδοξίας», αφού με την Αναστήλωση των Εικόνων διατρανώθηκε η αλήθεια της διδασκαλίας της Εκκλησίας, έναντι των αιρετικών παραχαράξεων. Η Β’ Κυριακή των Νηστειών τιμά τη μνήμη του Γρηγορίου Παλαμά, η Γ’ Κυριακή των Νηστειών ή Κυριακή της Σταυροπροσκύνησης θέτει προς προσκύνηση τον Τίμιο Σταυρό προς στηριγμό των πιστών, ώστε να λάβουν δύναμη για τη συνέχιση του αγώνα της νηστείας. Η Δ’ Κυριακή τιμά τον άγιο Ιωάννη, τον συγγραφέα του βιβλίου της Κλίμακας και η Ε’ Κυριακή την οσία Μαρία την Αιγυπτία.

Η διάταξη αυτή είναι προϊόν μεταγενέστερης επεξεργασίας του βιβλίου του Τριωδίου, η οποία άρχισε σταδιακά από τον ΙΑ’ αι. Η αρχαιότερη διάταξη των Κυριακών αυτών είχε ως εξής: Η Α’ Κυριακή ήταν αφιερωμένη στους άγιους προφήτες και δη στον Μωυσή και τον Ααρών και έπειτα στην Αναστήλωση των Εικόνων. Η Β’ Κυριακή δεν ήταν αφιερωμένη σε κανένα πρόσωπο ή γεγονός. Το κενό αυτό καλύφθηκε με τη μνήμη του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, ο οποίος προσέφερε πολλά στη διατύπωση της ορθόδοξης διδασκαλίας κατά την περίοδο των ησυχαστικών ερίδων του ΙΔ’ αι. Η προσθήκη της μνήμης του έγινε σίγουρα μετά την κοίμησή του το 1362. Η Γ’ Κυριακή ήταν αρχικά αφιερωμένη στην παραβολή του Κυρίου για τον Τελώνη και τον Φαρισαίο, η οποία μετατέθηκε στην α’ εβδομάδα του Τριωδίου και κυριάρχησε η προσκύνηση του Τιμίου Σταυρού. Η Δ’ Κυριακή ήταν αφιερωμένη στην παραβολή του Καλού Σαμαρείτη, έναντι του αγίου Ιωάννου της Κλίμακος. Η Ε’ και τελευταία Κυριακή της Μεγάλης Τεσσαρακοστής θύμιζε την παραβολή του πλουσίου και του φτωχού Λαζάρου, έναντι της μνήμης της οσίας Μαρίας της Αιγυπτίας.

Το αρχαίο εορτολογικό περιεχόμενο των Κυριακών αυτών απαντά μέχρι σήμερα στο ισχύον βιβλίο του Τριωδίου. Το δοξαστικό των Αίνων της Α’ Κυριακής «Μωσῆς τῷ καιρῷ τῆς ἐγκρατείας» αναφέρεται σε παλαιοδιαθηκικές προσωπικότητες, όπως και η αποστολική περικοπή της Θείας Λειτουργίας. Το αντίστοιχο δοξαστικό της Γ’ Κυριακής «Τὴν ὑψηλόφρονα γνώμην τῶν κακίστων Φαρισαίων» αναφέρεται στην κοινωνική ομάδα των Φαρισαίων. Τη Δ’ Κυριακή σώζεται κανόνας «εις τον εμπεσόντα εις τους ληστάς», όπως και την Ε’ Κυριακή κανόνας για τον πλούσιο και τον Λάζαρο, αλλά και το δοξαστικό των Αίνων «Οὐκ ἔστιν ἡ Βασιλεία τοῦ Θεοῦ βρῶσις καὶ πόσις» αναφέρεται στη σχετική παραβολή. Η μεταρρύθμιση του Τριωδίου με την εισαγωγή νέου εορτολογικού περιεχόμενου παραγκώνισε τις αρχαίες θεματικές κάθε Κυριακής, των οποίων λείψανα παρέμειναν. Τα στοιχεία αυτά είναι φαινομενικά και εύλογα άσχετα με το κύριο θέμα καθεμιάς ημέρας, αλλά έλκουν την καταγωγή τους στην αρχαία διάταξη των ακολουθιών του Τριωδίου.

Το Α’ Σάββατο των Νηστειών τιμά τη μνήμη του Θαύματος του αγίου Θεοδώρου του Τύρωνος, σύμφωνα με το οποίο οι πιστοί διατράφηκαν με ευλογημένα κόλλυβα, ώστε να αποφύγουν να μιανθούν από τη βρώση ειδωλόθυτων, δηλαδή προϊόντων που προέρχονταν από θυσία στα είδωλα, τα οποία είχε διασπείρει στην αγορά ο αυτοκράτορας, στην προσπάθειά του να προσηλυτίσει τους χριστιανούς στην εθνική θρησκεία. Η προσφορά κολλύβων στο ναό κατά την ημέρα αυτή τελείται υπέρ υγείας και είναι ευχαριστήρια προς τον Κύριο και τον άγιο Θεόδωρο. Το Σάββατο αυτό, όπως και το προηγούμενο, Σάββατο της Τυρινής, δεν είναι ψυχοσάββατα, δεν έχουν καμία ιδιαίτερη αναφορά στους κεκοιμημένους και δεν πρέπει τα υπέρ των ζώντων προσφερόμενα κόλλυβα να συγχέονται με τα υπέρ κεκοιμημένων μνημόσυνα.

Η τρίτη ομάδα των ημερών του Τριωδίου είναι η Αγία και Μεγάλη Εβδομάδα, η οποία άρχεται με τον εσπερινό του Λαζάρου, την Παρασκευή της Στ’ Εβδομάδας και περατώνεται το Μέγα Σάββατο, με τον αναστάσιμο Εσπερινό της Κυριακής του Πάσχα. Η εβδομάδα αυτή δεν ανήκει στην Αγία και Μεγάλη Τεσσαρακοστή, αλλά αποτελεί φυσική συνέχειά της, η οποία επιστέφει τον αγώνα των πιστών καθ’ όλες τις προηγούμενες εβδομάδες, φέρει προ οφθαλμών το Πάθος του Κυρίου, τον Θάνατο, την Ταφή και προετοιμάζει για την ένδοξη Ανάστασή Του. 

Βιβλιογραφία:

Αγάθωνος Π., «Οι Ακολουθίες του Νυχθημέρου κατά τις καθημερινές της Μεγάλης Τεσσαρακοστής», Πρακτικά ΙΕ’ Πανελλήνιου Λειτουργικού Συμποσίου, Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη, αρ. 33, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 2015, σ. 247-274. 

Θεοδώρου Ευ. Δ., Η μορφωτική αξία του ισχύοντος Τριωδίου. Συμβολή εις την Πρακτικήν Θεολογίαν, εκδ. Πανεπιστημίου Αθηνών, Εν Αθήναις 1986. 

Παπαγιάννη Κων., Λειτουργική-Τελετουργική, Αθήναι 1973. 

Παρανίκα Μ., «Το Τριώδιον», Εκκλησιαστική Αλήθεια, ΙΓ’ (1893), σ. 7-8. 

Φουντούλη Ιω. Μ., Τελετουργικά Θέματα, τ. Α’, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 2002.