Τελετουργικά θέματα (Ϟ΄) Η καθιέρωση εορτασμού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου τη 15η Αυγούστου! Τού Λειτουργιολόγου Γεωργίου Ζαραβέλα!

Γεωργίου Ζαραβέλα

Θεολόγου

 ΜΑ Ιστορικής Θεολογίας - Λειτουργικής ΕΚΠΑ

Η Κοίμηση τής Θεοτόκου! Έργο Δομήνικου Θεοτοκόπουλου

Η τιμή προς το πρόσωπο της Θεομήτορος είναι αδιαμφισβήτητα ένα από τα βασικά κεφάλαια του ετήσιου εορτολογικού κύκλου, της λειτουργικής και κυρίως της πνευματικής ζωής της Εκκλησίας. Η Θεοτόκος, μόνη από όλους τους θνητούς, χαίρει τέτοιας τιμής, ώστε η Εκκλησία να εορτάζει τη μνήμη της αρκετές φορές μέσα στο εκκλησιαστικό έτος, αρχής γενομένης με την εορτή του Γενεθλίου (8 Σεπτεμβρίου), της Αγίας Σκέπης (1 ή 28 Οκτωβρίου), των Εισοδίων (21 Νοεμβρίου), της Συνάξεως προς τιμή της (26 Δεκεμβρίου), της Υπαπαντής (2 Φεβρουαρίου, δεσποτοθεομητορική εορτή), του Ευαγγελισμού (25 Μαρτίου), σε διάφορες άλλες ημέρες μνήμης και τιμής με αφορμή τοπικά θαύματα, περίπιστες και θαυματουργές εικόνες, αλλά κυρίως κατά την ημέρα τιμής της Κοιμήσεως και Μεταστάσεώς της (15 Αυγούστου).

Η τελευταία εορτή προς τιμή της Θεοτόκου είναι στη συνείδηση της Εκκλησίας η πλέον σημαίνουσα, μεταξύ όσων προηγουμένως αναφέρθηκαν. Δεν είναι τυχαίο ότι η λαϊκή ευσέβεια την έχει επονομάσει «Πάσχα του καλοκαιριού», ενώ ο εορτασμός της διαρκεί περισσότερο από κάθε άλλη, αφού οι μεθέορτη περίοδος διαρκεί 9 ημέρες, έως τις 23 Αυγούστου, οπότε τελείται η απόδοση της εορτής.

Ο ημερολογιακός καθορισμός του εορτασμού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου συνδέεται άμεσα και προέρχεται από την πρωτοχριστιανική τιμή προς το πρόσωπο της Μητέρας του Χριστού, αφού ήδη η πρώτη Εκκλησία αναγνωρίζει την εντός αυτής εξέχουσα θέση της. Ο καθιερωμένος, συγκεκριμένος χρόνος τιμής της μνήμης της, άλλωστε, έπεται του ίδιου του περιεχομένου του, δηλαδή της τιμής προς Εκείνη. Η ύπαρξη αυτού του περιεχομένου της εορτής ή κατά τον Γ. Φίλια του «πρωτογενούς θεομητορικού εορτολογικού υλικού», το οποίο οδήγησε στην εορτή, συνδέεται με την περιοχή «Κάθισμα», που τοποθετείται τρία μίλια από τα Ιεροσόλυμα, κατά την πορεία προς τη Βηθλεέμ. Η ιερότητα του τόπου συνδέεται με το απόκρυφο βιβλίο Πρωτευγγέλιο του Ιακώβου και σχετική μαρτυρία του προσκυνητή Θεοδώρου (Στ’ αι.), που ταυτοποιούν το σημείο αυτό με τον τόπο, στον οποίο η εγκυμονούσα Θεοτόκος ζήτησε να κατέβει από την όνο και να ξεκουραστεί, κατά την προς τη Βηθλεέμ πορεία της.

Το «Κάθισμα» απετέλεσε τον πρώτο τόπο συγκεκριμένης τιμής προς τη Θεοτόκο, αφού κατά τις αρχές του Ε’ αι., επί πατριαρχείας Ιουβεναλίου Ιεροσολύμων, η ρωμαία προσκυνήτρια Ικελία ή Ικηλία οικοδόμησε ναό στη μνήμη της Θεομήτορος. Ο ναός αυτός συνδέεται και με τον πρώτο, καθιερωμένο, ετήσιο εορτασμό της μνήμης της Παναγίας, που ο Θεόδωρος Πέτρας χαρακτηρίζει ως «μνήμην Θεοτόκου». Η ημερομηνία αυτού του εορτασμού δεν είναι ακριβής, αλλά κυμαίνεται στην έρευνα μεταξύ 13 και 15 Αυγούστου, υπό τη θεώρηση ότι σχετίζεται με τον εγκαινιασμό του ναού της Ικελίας ίσως τη 13^η Αυγούστου. Η τελευταία θέση, την οποία εισηγείται ο Baumstark και υιοθετεί ο Ιω. Φουντούλης, μάλλον κλίνοντας προς τη 15^η Αυγούστου, δεν βοηθά στη σύγκλιση της μνήμης του «Καθίσματος» με την αντίστοιχη της εορτής της Κοιμήσεως, αφού έχουν τελείως διαφορετικό εορτολογικό περιεχόμενο, παρά το γεγονός ότι η πρώτη είναι πρόγονος της δεύτερης.

Η οικοδόμηση ναού της Θεοτόκου στη Γεθσημανή, όπου βρίσκεται και ο τάφος της Παναγίας, από τον αυτοκράτορα Μαρκιανό επιδρά καταλυτικά στο εορτολόγιο. Το 460, τρία χρόνια μετά το θάνατο του Μαρκιανού εμφανίζεται ο εορτασμός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο ναό της Γεθσημανή την 15^η Αυγούστου, θέτοντας σε δεύτερη μοίρα τον παλαιότερο εορτασμό στο «Κάθισμα», που αρχικά περιορίστηκε στις 13 Αυγούστου και σταδιακά εξέλιπε.

Ο καθορισμός της ημέρας τιμής της Κοιμήσεως της Θεοτόκου έχει άμεση σύνδεση με την Γ’ Οικουμενική Σύνοδο της Εφέσου (431), κατά την οποία διατυπώθηκε η περί της Θεοτόκου δογματική διδασκαλία της Εκκλησίας. Η επίσημη, όμως, καθιέρωση της συγκεκριμένης ημερομηνίας τιμής της Κοιμήσεως γίνεται στα τέλη του Στ’ αι., οπότε ο αυτοκράτορας Μαυρίκιος εκδίδει σχετικό διάταγμα, σύμφωνα με μαρτυρία του Νικηφόρου Καλλίστου στην Εκκλησιαστική Ιστορία του.

Η δια αυτοκρατορικού διατάγματος θέσπιση της συγκεκριμένης ημέρας για τον εορτασμό της Κοιμήσεως επιβεβαιώνει, ότι ήδη υπήρχε ο εν λόγω εορτασμός ως προς το περιεχόμενό του και είχε γίνει κτήμα της συνείδησης της Εκκλησίας. Η ευλάβεια, την οποία έτρεφαν οι πιστοί προς τον τόπο ταφής της Θεοτόκου στη Γεθσημανή, σε συνδυασμό με την καθιέρωσή του σε μεγάλο προσκυνηματικό προορισμό, είναι επιπλέον παράγοντες, που ενίσχυσαν την απόφαση του αυτοκράτορα για την έκδοση του διατάγματος.

Η επίσημη καθιέρωση της ημερομηνίας εορτασμού τη 15^η Αυγούστου δεν συνεπάγεται και την επιβολή της σε κάθε τοπική Εκκλησία. Η τιμή προς το πρόσωπο της Θεοτόκου, αλλά και η μνήμης της Κοιμήσεώς της είναι δεδομένη. Έως και τον Ζ’ αι., όμως, δεν εορταζόταν σε ολόκληρο τον χριστιανικό κόσμο η Κοίμηση κατά την 15^η Αυγούστου, σύμφωνα με μαρτυρία του Ιωάννη Θεσσαλονίκης, που μεταξύ των περιοχών με τις οποίες αναφέρει, συγκαταλέγει και την εκκλησιαστική επαρχία του, τη Θεσσαλονίκη.

Η Εκκλησία της Συρίας καθιερώνει τον Στ’ αι. την εορτή της Κοιμήσεως, τοποθετώντας την, όμως, στις 26 Δεκεμβρίου και όχι στις 15 Αυγούστου, βασισμένη σε παλαιά απόκρυφη παράδοση, σύμφωνα με την οποία η Κοίμηση της Θεοτόκου έγινε ίδια ημέρα με τη Γέννηση του Χριστού, μεταθέτοντας όμως τον εορτασμό της πρώτης κατά μία ημέρα, ώστε να μη συμπίπτουν. Η Εκκλησία της Ρώμης υιοθετεί την εορτή από τη Συρία. Η πρώτη απόπειρα έγινε τον Ζ’ αι. από τον πάπα Θεόδωρο Α’, αλλά δεν στέφθηκε από επιτυχία. Η καθιέρωσή της στο ρωμαϊκό εορτολόγιο έγινε από τον πάπα Σέργιο Α’, ο οποίος ήταν συριακής καταγωγής, ενώ ο πάπας Αδριανός εγκαινίασε τον εορτασμό της στη Ρώμη, περί το β’ μισό του Η’ αι. Η Εκκλησία της Αιγύπτου γνωρίζει την εορτή της Κοιμήσεως ήδη από τον Στ’ αι. Η διαφορά του εορτασμού εδώ είναι εμφανής, αφού, βασισμένη στην παλαιά συριακή παράδοση, τιμά την Κοίμηση στις 16 Ιανουαρίου, θεωρώντας την ως μέρος του εορτολογικού κύκλου των Χριστουγέννων, ενώ εορτάζει τη Μετάσταση στις 15 Αυγούστου. Την ίδια ακριβώς ημερολογιακή παράδοση ακολουθεί και η Εκκλησία της Αιθιοπίας.

Βιβλιογραφία:

Βρακά Χρ. Π., Η εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Ιστορία-Γραμματεία, Διπλωματική εργασία, Θεσσαλονίκη 2010. 

Σιώτη Μ. Δ., Η εμφάνισις της λατρείας της Θεοτόκου και η επί της εορτής της Κοιμήσεως εκκλησιαστική παράδοσις, Θεσσαλονίκη 1950. 

Φίλια Γ. Ν., «Οι Θεομητορικές Εορτές», Το Χριστιανικόν Εορτολόγιον. Πρακτικά Η’ Λειτουργικού Συμποσίου Στελεχών Ι. Μητροπόλεων, Σειρά: Ποιμαντική Βιβλιοθήκη, τ. 15, εκδ. Κλάδος Εκδόσεων ΕΜΥΕΕ, Αθήναι 2007, σ. 323-361. 

Του Ιδίου, Οι Θεομητορικές Εορτές στη λατρεία της Εκκλησίας, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα 2013³. 

Φουντούλη Ιω., «Γένεσις των χριστιανικών εορτών», Το Χριστιανικόν Εορτολόγιον. Πρακτικά Η’ Λειτουργικού Συμποσίου Στελεχών Ι. Μητροπόλεων, Σειρά: Ποιμαντική Βιβλιοθήκη, τ. 15, εκδ. Κλάδος Εκδόσεων ΕΜΥΕΕ, Αθήναι 2007, σ. 47-64. 

Του Ιδίου, «Κοιμήσεως της Θεοτόκου εορτή», ΘΗΕ, 7 (1965), στ. 705-707.