Τελετουργικά Θέματα (Ϟγ΄) Η ακολουθία του Μεσονυκτικού! Από τον Λειτουργιολόγο Γεώργιο Ζαραβέλα

Γεωργίου Ζαραβέλα

Θεολόγου

ΜΑ Ιστορικής Θεολογίας - Λειτουργικής ΕΚΠΑ

Στο σύγχρονο λειτουργικό περιθώριο της ενοριακής λατρείας, αλλά σε μόνιμη θέση στο μοναστηριακό τυπικό συναντούμε την ακολουθία του Μεσονυκτικού ή Μεσονυκτίου ή Άμωμος ή Άμωμοι. Η ακολουθία αυτή είναι η πρώτη της ημερολογιακής ημέρας, σύμφωνα με την ελληνορωμαϊκή τάξη του ημερονυκτίου ή η τρίτη, σύμφωνα με την ιουδαϊκή και βυζαντινή τάξη του νυχθημέρου. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, ο χρόνος τέλεσής του είναι ο ίδιος, δηλαδή το μεσονύκτιο, όπως ακριβώς μαρτυρά και το όνομά του.

Η θέση του Μεσονυκτικού ως της πρώτης ακολουθίας, μετά την ιδιωτική προοιμιακή προσευχή, στο λειτουργικό βιβλίο του Μεγάλου Ωρολογίου έχει θεωρηθεί από τυχαία έως απόρροια πρακτικότητας. Η τοποθέτηση αυτή πιθανότατα συνδέεται με την ελληνορωμαϊκή θεώρηση της ημέρας. Το ημερονύκτιο ξεκινά κατ΄ αυτήν τα μεσάνυκτα, οπότε είναι δεδομένο να εκκινεί ο λειτουργικός χρόνος με τη σχετική ακολουθία. Τη σύνταξη του συγκεκριμένου βιβλίου με την ανωτέρω θεώρηση τεκμηριώνει και ο χαρακτηρισμός της ακολουθίας, που προηγείται της τέλεσής του, ως προοιμιακής προσευχής της όλης ημερονυκτίου ακολουθίας.

Η τέλεση της ακολουθίας στις ενοριακές συνάξεις έχει ατονήσει, εάν όχι εξαλειφθεί. Κύριος παράγοντας, ο οποίος συνετέλεσε στην αφάνειά της στη κοσμική λατρεία, αποτελεί ο ιδιαίτερος χρόνος τέλεσής της, δηλαδή λίγο μετά τα μεσάνυκτα. Μαρτυρίες για την ιερότητα του μεσονυκτίου υπάρχουν τόσο στην Παλαιά Διαθήκη (η πάταξη των πρωτοτόκων των Αιγυπτίων – μία από τις αιτίες για να επιτραπεί η Έξοδος από τη δουλεία της Αιγύπτου, η αναμονή του Μεσσία Χριστού από τους Εβραίους κατά το μεσονύκτιο, οι αναφορές των Ψαλμών του Δαυίδ στην μεσονύκτια προσευχή - Ψαλμός 118), όσο και στην Καινή Διαθήκη (προτροπή του Χριστού στους μαθητές για εγρήγορση κάθε ώρα της ημέρας, η άφιξη του Νυμφίου το μεσονύκτιο στην παραβολή των Δέκα Παρθένων, η θεώρηση του χρόνου της Ανάστασης του Χριστού περί το μεσονύκτιο). Αλλά και κατά την αποστολική εποχή το μεσονύκτιο είχε ιδιαίτερη προσευχητική σημασία, αφού δηλώνει την εγρήγορση με την έγερση από τον ύπνο ειδικά για προσευχή, αλλά και την αναμονή της έλευσης του Χριστού. Ο Συμεών Θεσσαλονίκης καταγράφει τρεις λόγους, που οδήγησαν στην καθιέρωση της μεσονύκτιας προσευχής: α) η καθαρότητα του ανθρώπινου μυαλού από τις σκέψεις της ημέρας, β) η μίμηση των ακοίμητων αγγελικών χορών, που υμνούν ακατάπαυστα τον Κύριο, συνιστούν πρότυπο των μοναχών, από τις τυπικές διατάξεις των οποίων η ακολουθία προέρχεται και γ) η εσχατολογική διάσταση του μεσονυκτίου, αφού τότε ο Κύριος Αναστήθηκε και τότε αναμένεται η έλευση της Δευτέρας Παρουσίας Του.

Οι πληροφορίες για τη δημιουργία της ακολουθίας είναι λιγοστές. Η πρώτη αποδίδεται στον Μεγάλο Βασίλειο, που αναφέρεται στην τέλεση ολονύκτιας προσευχής, η οποία τελείωνε νωρίς το πρωί και διακοπτόταν για ανάπαυση στο μέσον της. Η αναφορά αυτή συνιστά μία πρώτη διάκριση των ακολουθιών του Μεσονυκτικού και του Όρθρου. Ο Μέγας Αθανάσιος προτρέπει, απευθυνόμενος σε μοναχή, να σηκώνεται από τον ύπνο το μεσονύκτιο και να προσεύχεται. Παρόμοια αναφορά έχει και ο Ωριγένης.

Η διαμόρφωση του Μεσονυκτικού ως ακολουθίας ανάγεται από τον Ε’ αι. κ. εξ. Ο χώρος της γένεσής του είναι η Καππαδοκία, αφού εκεί αποτελούσε την πρώτη ακολουθία της ημέρας κατά τον R. Taft και η θέση του ήταν μεταξύ του Αποδείπνου και του Όρθρου. Η μεσονύκτια ακολουθία είναι σίγουρα μεταγενέστερη, αφού κατά τη διάταξη των Παννυχίδων παραλείπεται, ενώ θα μπορούσε να παρεμβληθεί μεταξύ Εσπερινού και Όρθρου, οι οποίοι εν τέλει τελούνται συνημμένα. Εάν ανήκε στον πυρήνα των ακολουθιών του νυχθημέρου και ήταν από τις παλαιότερες, τότε σίγουρα η απάλειψή της δεν θα ήταν εύκολη. Να σημειωθεί ότι η αρχαία διάταξη του Μεσονυκτικού είναι το πρώτο τμήμα της ακολουθίας του Όρθρου (βασιλική ακολουθία, εξάψαλμος, καθίσματα ψαλτηρίου), έως πριν τον 50ο Ψαλμό, με τον οποίο αρχικά εκκινούσε η ορθρινή ακολουθία.

Η τυπική διάταξη της εν χρήσει ακολουθίας του Μεσονυκτικού υφίσταται σε τρεις εκδοχές: α) των καθημερινών, που είναι και η εκτενέστερη, β) του Σαββάτου και γ) της Κυριακής. Εκτός αυτών υπάρχει και η παραλλαγή του Μεσονυκτικού, όταν εορτάζεται δεσποτική, θεομητορική εορτή ή μνήμη εορταζόμενου Αγίου, οπότε προσλαμβάνει και τον χαρακτηρισμό Λιτή, αφού κατ΄ αυτήν ψάλλονται τα τροπάρια της λιτής από τον Εσπερινό, εφόσον δεν αποδόθηκαν στην οικεία θέση τους. Ο τόπος της τέλεσης του Μεσονυκτικού είναι ο νάρθηκας των μονών ή ο κυρίως ναός των ενοριών και τελείται με τον ιερέα εκτός του ιερού βήματος, με ή ακόμα και χωρίς επιτραχήλιο και κλειστή την Ωραία Πύλη. Ειδικά για το Μεσονυκτικό των Κυριακών, τοποθετείται στο μέσο του ναού η εικόνα της Φιλοξενίας του Αβραάμ, που συνιστά τύπο της παρουσίας της Αγίας Τριάδας, με τρεις αναμμένες λαμπάδες εμπρός της, δεδομένου ότι κατά την ημέρα αυτή ψάλλεται ο τριαδικός κανόνας του ήχου της εβδομάδας από την Οκτώηχο.

Οι ημέρες κατά τις οποίες το Μεσονυκτικό δεν ψάλλεται είναι: α) όταν τελείται Παννυχίδα – ολονυκτία, για το λόγο που εκτέθηκε ανωτέρω, β) ομοίως κατά τη Καθαρά Δευτέρα Α’ των Νηστειών, γ) κατά τη Διακαινήσιμο Εβδομάδα και την Απόδοση του Πάσχα, οπότε αντικαθίσταται από την πασχάλιο ημερονύκτιο ακολουθία. Υπάρχουν ορισμένες ημέρες του λειτουργικού έτους, κατά τις οποίες η τέλεση της ακολουθίας δεν είναι ξεκάθαρη, μεταξύ αυτών η Πέμπτη του Μεγάλου Κανόνα- Ε’ εβδομάδας των Νηστειών, το Σάββατο του Ακαθίστου Ύμνου, τη Μεγάλη Παρασκευή και το Μεγάλο Σάββατο. Οι τελευταίες ημέρες αποτελούν μάλλον τοπική τάξη, παρά τον κανόνα.

Η διάταξη της ακολουθίας χωρίζεται σε δύο μέρη. Το α’ μέρος είναι το αρχαιότερο και εκτενέστερο και φτάνει έως την ευχή του Μεγάλου Βασιλείου «Σε ευλογούμεν ύψιστε, Θεέ». Βασικά σημεία, σύμφωνα με την εκδοχή της ακολουθίας των καθημερινών είναι ο 118ος Ψαλμός του Δαυίδ, γνωστός και ως Άμωμος, το Σύμβολο της Πίστεως, τα τροπάρια «Ιδού, ο Νυμφίος έρχεται» κ.λπ. η γνωστή και από άλλες ακολουθίες του νυχθημέρου ευχή «Ο εν παντί καιρώ», οι ιβ’ μετάνοιες με την ευχή του Οσίου Εφραίμ του Σύρου «Κύριε και Δέσποτα της ζωής μου», η ευχή του Αγίου Μαρδαρίου «Δέσποτα, Θεέ, Πάτερ Παντοκράτωρ» και δύο του Μεγάλου Βασιλείου «Κύριε Παντοκράτωρ» (λέγεται μόνο την περίοδο από 22 Σεπτεμβρίου έως τη Κυριακή των Βαΐων και «Σε ευλογούμεν ύψιστε, Θεέ». 

Το β’ μέρος της ακολουθίας είναι νεότερο, συντομότερο και έπεται της ανωτέρω ευχής του Μεγάλου Βασιλείου. Βασικά σημεία του είναι οι ψαλμοί 120 και 133, τα τέσσερα νεκρώσιμα τροπάρια, η ευχή υπέρ των κεκοιμημένων και τα τροπάρια «Υπερένδοξε, αειπάρθενε» κ.λπ., τα τρία κατανυκτικά τροπάρια «Ελέησον ημάς, Κύριε, ελέησον ημάς», τα οποία σε περίπτωση εορτής (προεόρτια, μεθέορτα) ή εορτής αγίου αντικαθίστανται από το κατά περίπτωση απολυτίκιο, η εκτενής δέηση του ιερέα, η μικρή απόλυση, τα «Ευξώμεθα» και το «Δι’ ευχών».

Η τάξη του Σαββάτου έναντι του 118 Ψαλμού περιλαμβάνει το 9ο Κάθισμα του Ψαλτηρίου (Ψαλμοί 64-69), αντί για τα τροπάρια «Ιδού, ο Νυμφίος έρχεται» τρία τριαδικά τροπάρια του β’ ήχου και αντί της ευχής του Μεγάλου Βασιλείου την ευχή του Αγίου Ευσταρατίου «Μεγαλύνων μεγαλύνω σε, Κύριε». Το β’ μέρος τελείται ως έχει τις καθημερινές. Η τάξη της Κυριακής και των εορτάσιμων ημερών του λειτουργικού έτους είναι απλούστερη. Μετά το τρισάγιο, το «Δεύτε, προσκυνήσωμεν» και τον 50ο Ψαλμό ψάλλεται τις Κυριακές ο τριαδικός κανόνας του ήχου της εβδομάδας και τα τέσσερα τριαδικά τροπάρια «Άξιον εστί» ή τα τροπάρια της λιτής από τον εσπερινό της τυχούσας εορτής. Ακολουθεί το τρισάγιο, η υπακοή του ήχου ή το απολυτίκιο της εορτής, η εκτενής δέηση και η συνέχεια όπως στο β’ τμήμα των καθημερινών.

Το Μεσονυκτικό αποτελεί μία ξεχασμένη για τις ενορίες, αλλά ζωντανή στις μονές ακολουθία. Η παράλειψη της τέλεσής του στον κόσμο, παρότι αναγράφεται ακόμα και στα κατ’ έτος εκδιδόμενα τυπικά βοηθήματα των κατά τόπους ορθοδόξων Εκκλησιών, δεν συνεπάγεται ότι δεν υπάρχει και δεν κοσμεί με το βάθος των συμβολισμών του την ορθόδοξη λατρεία. Καλό θα ήταν, στο μέτρο του δυνατού να λάβει τη θέση του και στις ενοριακές συνάξεις, συνημμένο πριν από την ακολουθία του Όρθρου, όσο αυτό είναι εφικτό και δεν ανατρέπει τις ισορροπίες της κατά κόσμο λατρείας.

Βιβλιογραφία

Βιολάκη Γ., Τυπικόν της του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας, Σειρά: Εκκλησιαστική Βιβλιοθήκη, εκδ. Βασ. Δ. Σαλίβερου, Αθήναι χ.χ. 

Κίτρους Γεωργίου – Λέκκου Π., «Οι Ακολουθίες του Αποδείπνου και του Μεσονυκτικού», Οι ακολουθίες του Νυχθημέρου, Πρακτικά ΙΕ’ Πανελληνίου Λειτουργικού Συμποσίου Στελεχών Ιερών Μητροπόλεων, Σειρά: «Ποιμαντική Βιβλιοθήκη», αρ. 33, εκδ. Αποστολική Διακονία, Αθήνα 2015, σ. 77-120. 

Μεσολωρά Ιω. Ε., Λειτουργική της Ορθοδόξου Ανατολικής Εκκλησίας, εκδ. Εκδοτικός Οίκος Δημητράκου, Αθήναι 1931. 

Παπαγιάννη Κων., Σύστημα Τυπικού των ιερών ακολουθιών του όλου ενιαυτού, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 2006. 

Συμεών Θεσσαλονίκης, «Διάλογος εν Χριστώ κατά πασών των αιρέσεων και περί της μόνης πίστεως του Κυρίου και Θεού και Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού, των ιερών τελετών τε και μυστηρίων πάντων της Εκκλησίας», Migne PG 155, στ. 33-696. 

Taft R., The Liturgy of the Hours in East and West. The origins of the Divine Office and its meaning for today, εκδ. The Liturgical Press, Collegeville Minnesota 1993². 

Φουντούλη Ιω. Μ., Τελετουργικά Θέματα, τ. Α’, Σειρά: «Λογική Λατρεία», αρ. 12, εκδ. Αποστολική Διακονία, Αθήνα 2002.