Οδοιπορικό στη Βυζαντινή Νάξο (νστ’) «Ο μονόχωρος ναός του Αγίου Ανδρέα στο Απάνω Κάστρο», Της Αρχαιολόγου Ειρήνης Βασιλάκη

Ειρήνης Βασιλάκη 

Αρχαιολόγου

Ιερός Ναός Αγίου Ανδρέα Απάνω Κάστρου

Βόρεια του οικισμού Τσικαλαριού, επάνω σε ένα ύψωμα 422 μέτρων ανάμεσα στις εύφορες κοιλάδες της Ποταμιάς και της Δρυμαλίας βρίσκεται το Απάνω Κάστρο. Κτίστηκε στο β’ μισό του 13ου αιώνα μ.Χ. από το δούκα Μάρκο Σανούδο Β’ με σκοπό την αντιμετώπιση εξεγέρσεων του τοπικού πληθυσμού ή ως καταφύγιο σε περίπτωση τουρκικών επιδρομών. Πιθανολογείται ότι δεν υπήρξε κύριος τόπος μόνιμης κατοικίας λόγω της περιορισμένης επιφάνειας στην κορυφής του λόφου. Τα υπάρχοντα αρχαιολογικά τεκμήρια μαρτυρούν ότι εκεί προϋπήρχαν κατάλοιπα κτισμάτων τόσο της βυζαντινής περιόδου όσο και της προϊστορικής εποχής (εικ. 1 Άποψη του Απάνω Κάστρου). 

Εικ. 1

Σύμφωνα με τη διατριβή του Ναξίου ιστορικού δρ. Αθανασίου Κωτσάκη στην κορυφή του υψώματος βρίσκεται ο κύριος όγκος των κτισμάτων. Εκεί δεσπόζουν τα ερείπια μιας βασιλικής καθώς και ενός κοσμικού κτηρίου, που η τοπική αφήγηση διασώζει ότι ήταν δουκικό παλάτι. Στη βασιλική εικάζεται ότι λειτουργούνταν οι δούκες. Η κατασκευασμένη από τους Φράγκους καθολική εκκλησία κτίστηκε πιθανότατα σε επαφή με τον ορθόδοξο ναό που προϋπήρχε της βενετικής κατάκτησης και ίσως συνδέθηκαν και λειτουργικά. Το τείχος που περιβάλλει το Απάνω Κάστρο ανακαινίστηκε πιθανότατα γύρω στο 1500 μ.Χ., εποχή κατά την οποία προστέθηκε μια ακόμη σειρά τειχών στη νότια πλευρά του, καθώς και οι σωζόμενοι σήμερα δύο κυκλικοί προμαχώνες του. Για την αποτελεσματικότερη άμυνα του Κάστρου σε περίπτωση πολιορκίας υπήρχαν στους ανατολικούς και τους δυτικούς πρόποδες του υψώματος πηγές, απ’ όπου οι πολιορκημένοι μπορούσαν να προμηθευτούν το ζωτικής σημασίας για αυτούς νερό. Επιπλέον, έχουν εντοπιστεί αρκετές δεξαμενές και μέσα από τα τείχη. 

Όσον αφορά τις εκκλησίες, σώζονται ορισμένες στη νότια και στην ανατολική πλευρά, αλλά αντιμετωπίζουν πολλά προβλήματα (ναοί Αγίου Ιωάννη Βαπτιστή, Παναγίας Καστριανής, Αγίου Γεωργίου, Μεταμόρφωσης του Σωτήρος, Αγίου Ανδρέα και Αγίου Παντελεήμονα). 

Εικ. 2

Εικ. 3

Ο ναός του Αγίου Ανδρέα βρίσκεται δυτικά του Απάνω Κάστρου. Είναι μονόχωρος, καμαροσκεπής κι έχει μικρές διαστάσεις. Το μνημείο φαίνεται πως έχει εμφανείς οικοδομικές φάσεις. Στις πλευρές του διαγράφονται τυφλά αψιδώματα, ενώ μεγάλο μέρος της καμάρας έχει ξανακτιστεί σε μεγαλύτερο ύψος. Όπως αναφέρει ο αρχαιολόγος Γεώργιος Μαστορόπουλος, στην αψίδα και σε άλλα σημεία σώζονται τμήματα τοιχογραφιών μέτριας τέχνης 13ου – 14ου αι. (εικ. 2 Άποψη του ναού από τα δυτικά με φόντο το Απάνω Κάστρο) (εικ. 3 Άποψη του ναού εξωτερικά από τα νοτιοανατολικά – αψίδα) (εικ. 4 Άποψη της αψίδας του Ιερού εσωτερικά) (εικ. 5 Άποψη της καμαροσκεπούς κάλυψης του μνημείου εσωτερικά) (εικ. 6 Τα τυφλά αψιδώματα στο βόρειο τοίχο) (εικ. 7 Η τοιχογραφία του Χριστού στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας) (εικ. 8 Η απεικόνιση Ιεραρχών στον ημικύλινδρο της αψίδας) (εικ. 9 Απόσπασμα από την τοιχογραφία της Βάπτισης στο βόρειο τοίχο).

Εικ. 4

Εικ. 5

Εικ. 6

Εικ. 7

Εικ. 8

Εικ. 9