Τελετουργικά θέματα! (Ϟβ΄) Η ασματική ακολουθία της Τριθέκτης ως υποκατάστατο της Θείας Λειτουργίας! Του Λειτουργιολόγου Γεώργιου Ζαραβέλα

Γεωργίου Ζαραβέλα

Θεολόγου

ΜΑ Ιστορικής Θεολογίας - Λειτουργικής ΕΚΠΑ

Η ακολουθία της Τριθέκτης συνιστά μαζί με τον Όρθρο, τον Εσπερινό και τη Παννυχίδα μία από τις ακολουθίες του ασματικού ή κοσμικού βυζαντινού τυπικού των ενοριακών ναών του βυζαντινού λειτουργικού τύπου. Η χρησιμότητα της ακολουθίας αυτής, η οποία μαρτυρείται και ως «τριτέκτη» ή «τριτοέκτη», εντοπίζεται ως υποκατάστατο της τέλεσης της Θείας Λειτουργίας, όταν αυτό δεν ήταν εφικτό. Τις ημέρες, κατά τις οποίες η Θεία Λειτουργία υποκαθίσταται από την Τριθέκτη είναι η Τετάρτη και η Παρασκευή της Τυρινής εβδομάδας, οι καθημερινές της Αγίας και Μεγάλης Τεσσαρακοστής και οι πρώτες πέντε ημέρες της Αγίας και Μεγάλης Εβδομάδας.

Η ονομασία Τριθέκτη παραπέμπει άμεσα στις ακολουθίες της Γ’ και Στ’ Ώρας του μοναστικού τυπικού, αλλά ο παραλληλισμός αυτός δεν πρέπει να οδηγεί στο εσφαλμένο συμπέρασμα, ότι έχουν ομοιότητα περιεχομένου, παρά μόνο χρονική συνάφεια, αφού η τέλεση της ακολουθίας λάμβανε χώρα μεταξύ της γ’ και στ’ βυζαντινής ώρας της ημέρας, δηλαδή μεταξύ 9ης πρωινής και 12ης μεσημβρινής του σύγχρονου ωρολογίου. Η τέλεσή της στην Κωνσταντινούπολη γινόταν περί το μεσημέρι, ενώ μεταξύ της ακολουθίας του όρθρου και αυτής παρεμβαλλόταν ανάγνωση από την Παλαιά Διαθήκη. Η τέλεση, αντίθετα, της ακολουθίας την εποχή του Συμεών Θεσσαλονίκης (ΙΕ’ αι.) γινόταν κατά την δ’ ώρα της ημέρας σε επισύναψη με τον εσπερινό του μοναστικού τυπικού και την ακολουθία των Προηγιασμένων. Συνέδεε, επομένως, την Τριθέκτη με την ομάδα των εσπερινών ακολουθιών. Να αναφερθεί ότι ο Συμεών Θεσσαλονίκης είναι ο τελευταίος πατέρας της Εκκλησίας, που αναφέρεται στο ασματικό τυπικό και συνέβαλλε στη διάδοσή του, δεδομένου ότι η τέλεσή του γινόταν σε καθημερινή βάση μέχρι και την εποχή του στον καθεδρικό του ναό, της Αγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης. Διάφοροι κώδικες τοποθετούν την ακολουθία σε διαφορετικό χρόνο της ημέρας, όπως ο κώδικας Δρέσδης Α104 κατά την τετάρτη ώρα της ημέρας της Τετάρτης της Τυροφάγου, ενώ κατά την πέμπτη ώρα της ημέρας για τη Δευτέρα της α’ εβδομάδας των Νηστειών. Ο Σιναϊτικός Κώδικας 957 (Θ’-Ι’ αι.) η ακολουθία τελείται μετά την πρώτη ώρα της ημέρας.

Η ακολουθία, εκτός από τον ανωτέρω ναό, στον οποίο τελείται έως και την Άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους (1430), σώζεται στη λατρεία των ναών της Κωνσταντινούπολης μέχρι και την Άλωση της Πόλης από τους Λατίνους (1204). Στην αρχαία τάξη της τελείται και κατά τις πέντε πρώτες ημέρες της Μεγάλης Εβδομάδας, δηλαδή έως και τη Μεγάλη Παρασκευή. Ο πατριάρχης παρίσταται κατ’ αυτή στο ναό της Αγίας Σοφίας την Τετάρτη της Τυρινής, τη Μεγάλη Πέμπτη και τη Μεγάλη Παρασκευή. Μέχρι την εποχή του Συμεών, όμως, η ακολουθία εκπίπτει από το λειτουργικό περίγραμμα της Μεγάλης Πέμπτης, ενώ δεν μαρτυράται ρητά η τέλεσή της κατά τις τρεις προηγούμενες ημέρες, σε αντίθεση με την Μεγάλη Παρασκευή, οπότε εξακολουθούσε να τελείται κανονικά. Ο αρχιεπίσκοπος τελούσε, επίσης, την ακολουθία στο ναό του Αγίου Δημητρίου την Τετάρτη της Μεσονηστισίμου – Δ’ εβδομάδας των Νηστειών. Η τέλεσή της έκτοτε έπαυσε, όπως και όλων των άλλων ασματικών ακολουθιών και υποκαταστάθηκε με την αντίστοιχη ακολουθία του μοναστικού τυπικού. 

Η ταύτιση της ακολουθίας με την Στ’ ώρα της ημέρας, χρόνος κατά τον οποίο έγινε και η Σταύρωση του Κυρίου, στην ανάμνηση της οποίας αφιερώθηκε η τέλεσή της, προσέδωσε αντίστοιχη χροιά στο περιεχόμενό της. Οι ψαλμοί των αντιφώνων επιλέχθηκαν, ώστε να έχουν αναφορές στο σταυρικό πάθος, ο κλήρος έφερε πορφυρά άμφια, ενώ υπάρχει και η μαρτυρία, πως κατά τη μικρή είσοδο εισοδευόταν η εικόνα της Σταυρώσεως ή του ελκόμενου προς το Πάθος Χριστού.

Η αρχαία δομή της ακολουθίας δεν είναι πλήρως γνωστή, αφού οι σχετικές αναφορές στη χειρόγραφη παράδοση είναι αποσπασματικές. Η πληρέστερη εκδοχή της ακολουθίας καταγράφηκε από τον Συμεών Θεσσαλονίκης, αλλά απηχεί την τελική εκδοχή της, αφού ο Συμεών είναι ο τελευταίος μάρτυρας της τέλεσής της, αφού μετά την εποχή του δεν ανήκει στο εν χρήσει λειτουργικό τυπικό.

Η τάξη της ακολουθίας ομοιάζει αρκετά με τη σύγχρονη δομή του α’ μέρους της Θείας Λειτουργίας – Λειτουργία των Κατηχουμένων. Η έναρξη γίνεται με το «Ευλογημένη η Βασιλεία» και ακολουθεί η ομάδα του α’ αντιφώνου: τα ειρηνικά με την ευχή «Ο Θεός, ο επί των Χερουβειμ καθεζόμενος» και το α’ αντίφωνο, δηλαδή οι στίχοι του κδ’ ψαλμού, με εφύμνιο «Ταις πρεσβείας της Θεοτόκου». Έπεται η ομάδα του β’ αντιφώνου: η μικρή συναπτή με την ευχή «Δεόμεθά σου, Κύριε Θεός ημών» και το β’ αντίφωνο, δηλαδή οι στίχοι του κστ’ ψαλμού, με εφύμνιο «Σώσον ημάς, Υιέ Θεού». Ακολουθεί η ομάδα του γ’ αντιφώνου με τη μικρά συναπτή, την ευχή «Κύριε ο Θεός ο παντοκρατωρ» και τον ρ’ ψαλμό, με εφύμνιο το Αλληλούια, το οποίο ψάλλεται διπλό. 

Στο μέσο του αντίφωνου, πριν το στίχο «Πορευόμενος εν οδώ αμώμω» γίνεται η μικρή είσοδος του κλήρου με πορφυρά άμφια από το βήμα προς το μέσο του σολέα, χωρίς να φέρουν θυμιατό και χωρίς φωταψία και συνεχίζει το αντίφωνο, με μορφή εισοδικού. Ο κλήρος εισέρχεται στο ιερό βήμα και λέγεται η ευχή της Στ’ Ώρας «Κύριε ο Θεός των Πατέρων ημών». Ακολουθεί η μελώδηση του τροπαρίου της προφητείας, ως υποκατάστατο του Τρισάγιου Ύμνου, και του προκειμένου, αναγιγνώσκεται η παλαιοδιαθηκική προφητεία της ημέρας και ψάλλεται το β’ προκείμενο της προφητείας. Τα σχετικά τροπάρια, προκείμενα και προφητείες σώζονται στο βιβλίο του Τριωδίου με την ένδειξη «εις την Τριθέκτην» μεταξύ των ακολουθιών του όρθρου και του εσπερινού κάθε μέρας. Στη σύγχρονη τυπική διάταξη αναγιγνώσκονται κατά την ακολουθία της Στ’ Ώρας.

Το τελευταίο μέρος της ακολουθίας περιλαμβάνει τη μεγάλη εκτενή δέηση και την ευχή της εκτενούς ικεσίας «Κυριε ο Θεός ημών, την εκτενή ταύτην ικεσίαν», τις υπέρ των κατηχουμένων δεήσεις και ευχή, την απόλυση των κατηχουμένων, τα «διπλοκατηχούμενα», την υπέρ προς το άγιον φώτισμα ευπρεπιζομένων ευχή και την απόλυση αυτών από την Δ’ εβδομάδα των Νηστειών και έπειτα, τις υπέρ των πιστών δεήσεις με τις δύο υπέρ αυτών ευχές, τα πληρωτικά, τη μεγάλη ευχή της απολύσεως, την ευχή της κεφαλοκλισίας και την απόλυση των πιστών.

Η ακολουθία αυτή έχει εμφανή επίδραση από το α’ μέρος της Θείας Λειτουργίας και εσφαλμένα έχει ταυτιστεί με τη μοναστική ακολουθία των Τυπικών. Η τελευταία έχει διαφορετική δομή, περιλαμβάνει τους ψαλμούς των Τυπικών και καινοδιαθηκικά αναγνώσματα, είναι σαφώς νεώτερη και ανήκει σε διαφορετικό τυπικό, αφού η Τριθέκτη είναι ακολουθία του ασματικού τυπικού. Η φιλοσοφία και των δύο είναι η ίδια, αφού τελούνται ελλείψει του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας, αλλά η Τριθέκτη περιορίζεται αποκλειστικά κατά τις απόλυτα νηστήσιμες ημέρες του λειτουργικού έτους και συγκεκριμένα της περιόδου του Τριωδίου. Η επαναφορά τέλεσης της ακολουθίας στους ενοριακούς ναούς, για τους οποίους δημιουργήθηκε και στους οποίους λάμβανε χώρα για περισσότερο από μία χιλιετία, είναι σίγουρα μία μοναδική ευκαιρία τόσο για το πλήρωμα της Εκκλησίας, όσο και για την ανάδειξη του λειτουργικού πλούτου της Ανατολής, ιδίως του ασματικού τύπου, που έπεσε στην αφάνεια με την επικράτηση του αντίστοιχου μοναστικού.

Βιβλιογραφία:

Κουμαριανού Θεοδ., «Οι Ακολουθίες του Νυχθημέρου στην Ασματική παράδοση της Αγίας Σοφίας», Οι ακολουθίες του Νυχθημέρου· Πρακτικά ΙΕ’ Πανελληνίου Λειτουργικού Συμποσίου Στελεχών Ιερών Μητροπόλεων, Σειρά: Ποιμαντική Βιβλιοθήκη, αρ. 33, εκδ. Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήναι 2015, σ. 293-342. 

Μπαλαγεώργου Δημ. Κ., Η ψαλτική παράδοση των ακολουθιών του βυζαντινού κοσμικού τυπικού, Σειρά: Μελέται, αρ. 6, εκδ. Ίδρυμα Βυζαντινής Μουσικολογίας, Αθήνα 2001. 

Συμεών Θεσσαλονίκης, «Διάλογος εν Χριστώ κατά πασών των αιρέσεων και περί της μόνης πίστεως του Κυρίου και Θεού και Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού, των ιερών τελετών τε και μυστηρίων πάντων της Εκκλησίας», Migne PG 155, στ. 33-696. 

Φουντούλη Ιω. Μ., Κείμενα Λειτουργικής, τ. Α’: Ακολουθίαι του Νυχθημέρου, Θεσσαλονίκη 1994.