Τελετουργικά Θέματα (κστ΄) Η ιεροπρεπής τέλεση της Θείας Λατρείας (του Γεωργίου Ζαραβέλα)

Η ιεροπρεπής τέλεση της Θείας Λατρείας

Γεωργίου Ζαραβέλα

Θεολόγου

ΜΑ Ιστορικής Θεολογίας - Λειτουργικής ΕΚΠΑ

Η Θεία Λατρεία αποτελεί την κυριότερη, ίσως μοναδική, έκφραση του εκκλησιαστικού σώματος προς τον Κύριο ως σύνολο. Η τέλεση της Θείας Λατρείας, όπως αυτή εκφράζεται μέσα από τις αγιαστικές τελετές, τις ακολουθίες του νυχθημέρου και κυρίως με το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας συνιστά την προσευχητική βοή του λαού του Θεού προς το Δημιουργό του, την ευχαριστιακή επίκληση για όλες τις δωρεές που με αφθονία δωρίζει.

Η ευταξία των ιερών ακολουθιών πρέπει να είναι δεδομένη, σύμφωνα και με την αποστολική ρήση «Πάντα εὐσχημόνως καί κατά τάξιν γινέσθω» (Α´ Κορ. ιδ’,40). Η τάξη αυτή διαμορφώνεται από πολλούς παράγοντες, οι οποίοι εν συνόλω αναδύουν την ιεροπρέπεια στη λατρεία. Η αυτονόμηση, η αδιαφορία, η ολιγωρία πολλών μελών της σύναξης δεν βοηθά στην οικοδόμηση της τάξης της λατρείας, αλλά μάλλον την αποδομεί, μεταβάλλοντάς τη σε θρησκευτικό θέατρο μαγικού χαρακτήρα.

Η ευταξία και η ιεροπρέπεια είναι αποτέλεσμα της ομαλής συνέργειας όλων των εν αυτώ συνερχομένων πιστών. Η ευθύνη της λατρείας δεν είναι έργο μόνο του κλήρου, αλλά και του λαού, όσο και αν οι απλοί πιστοί απεμπολούν την υπεύθυνη στάση τους στη λατρεία. Ο κλήρος, πρώτος απ’ όλους, υποχρεούται να τηρεί υπεύθυνη θέση. Πρώτος παράγοντας που διαμορφώνει την τάξη στη λατρεία είναι η γνώση της. Η ενδελεχής μελέτη των ιερών ακολουθιών, του τυπικού, της υμνολογίας κ.λπ. οφείλει να είναι μία από τις σημαντικές μέριμνες του κλήρου, με πρώτο τον επίσκοπο. Η άγνοια των τυπικών διατάξεων, ιδίως σε περίπτωση συλλείτουργου, μπορεί να καταστήσει τη λατρεία από δραματική έως γελοία. Η γνώση των τυπικών διατάξεων δεν είναι δυσχερής στις μέρες μας, δεδομένου ότι οι σχετικές εκδόσεις είναι πολλές και αξιόπιστες, ακόμα και με την εύπεπτη μορφή του ετήσιου τυπικού (Δίπτυχα Εκκλησίας της Ελλάδος, Ημερολόγιο του Οικουμενικού Πατριαρχείου, λοιπές λιγότερο αξιόπιστες ετήσιες εκδόσεις του τυπικού).

Η συνεννόηση όλων των εμπλεκόμενων στην τέλεση της λατρείας είναι ιδιαίτερα σημαντική. Η αδυναμία συντονισμού της σύναξης είναι μία έντονη πληγή για τη λατρεία. Η αυτονόμηση των συντελεστών της λατρείας συνιστά αποκαρδιωτικό φαινόμενο. Η εύτακτη τέλεση των ιερών ακολουθιών μπορεί να επιτευχθεί εύκολα με τη συμφωνία μεταξύ κλήρου, ιεροψαλτών νεωκόρων κ.λπ. Η συνέργεια των επιμέρους μελών της σύναξης θα μπορούσε να παραλληλιστεί με τη λειτουργία μίας ορχήστρας ή του ανθρώπινου σώματος, όπου κάθε μέλος γνωρίζει πως και τι θα πράξει, χωρίς να παρεμβαίνει άτακτα στο έργο του άλλου, να ο υποκαθιστά και να αυτενεργεί χωρίς να υπάρχει συγκεκριμένος ή έκτακτος λόγος.

Η διάκριση του ρόλου κάθε μέλους της Εκκλησίας δεν πρέπει να μην υπολογίζεται. Η θέση και η δράση κάθε μέλους είναι συγκεκριμένη. Ο κλήρος, οι ιεροψάλτες, οι εκκλησιαστικοί, ο λαός έχουν θέση με δεδομένες υποχρεώσεις. Η μία τάξη οφείλει να σέβεται τα καθήκοντα και το έργο της άλλης, να μην την απαξιώνει, να συνεργεί με εκείνη και να μην αντενεργεί, να είναι πάντα ενήμερη για τις σχετικές διατάξεις του τυπικού και να καλύπτει τα λάθη που μπορούν να προκύψουν, ώστε να μην δημιουργείται χασμωδία, αταξία στη σύναξη και διάσπαση της προσοχής του εκκλησιάσματος. 

Ο ρόλος του λαού στη διαμόρφωση της ευταξίας δεν είναι αμελητέος. Η προσωπική ευθύνη κάθε πιστού για τη διατήρηση της ησυχίας, της προσήλωσης στο μυστήριο και της ιεροπρέπειας δεν πρέπει να μένει στο κενό. Η ησυχία και η τάξη του εκκλησιάσματος βοηθά τον κλήρο και τους χορούς των ψαλτών να αποδώσουν τα βέλτιστα κατά την τέλεση της οιασδήποτε ακολουθίας. Οι χωρίς λόγο συνομιλίες, μετακινήσεις, στάσεις και λοιπές κινήσεις δεν βοηθούν στην ανάδειξη της ιεροπρέπειας στη λατρεία. Ο κλήρος, ομοίως, πρέπει να είναι διακριτικός όταν ο λαός ατακτεί, να μην προβαίνει σε παρατηρήσεις με μορφή επιτιμίων και ύβρεων, αλλά με όμορφο τρόπο, πρωτίστως διδακτικό και παιδαγωγικό, να προβάλλει την ορθή στάση εντός του ναού. 

Οι άτακτες, βεβιασμένες, γρήγορες και άστοχες κινήσεις μειώνουν την ιεροπρέπεια στη λατρεία. Κάθε συνεργός των μυστηρίων πρέπει να στέκεται στο ναό με φόβο Θεού και αγάπη προς αυτό που επιτελεί. ο κλήρος πρέπει να κινείται ήρεμα και μετρημένα, όπου και όσο αυτό χρειάζεται, χωρίς να δείχνει εξοικείωση με τα ιερά και να τα υποβιβάζει σε θεατρική παράσταση ή χειρότερα επιθεώρηση. Ο επίσκοπος οφείλει να στέκεται στο θρόνο ή στο ιερό βήμα με ιεροπρέπεια, χωρίς να συνομιλεί με κανέναν κατά τη διάρκεια της λατρείας, χωρίς να παιδιάζει ή παιχνιδίζει, χωρίς να επιτιμά, φωνασκεί ή εκνευρίζεται με κάθε δυνατή αφορμή, χωρίς να χλευάζει, αποδοκιμάζει ή ασκεί κάθε είδους πολιτική. Το ίδιο ισχύει και τους λοιπούς κληρικούς. Οι ιεροψάλτες οφείλουν να στέκονται στα αναλόγια προσεγμένοι εμφανισιακά, ευθυτενείς και να μην μετακινούνται από αυτά με την παραμικρή αφορμή. Οι νεωκόροι και οι ιερόπαιδες πρέπει να είναι εξίσου προσεγμένοι, με συνείδηση του έργου τους και της ανυπολόγιστης ευεργεσίας και ευλογίας που λαμβάνουν υπηρετώντας τα θεία.

Η Θεία Λατρεία δεν συνιστά χοροθέατρο, όπερα ή κέντρο ψυχαγωγίας, αλλά καρδιακή έκφραση λατρείας και ευχαριστίας προς τον Δωρεοδότη Θεό. Κάθε συντελεστής του μυστηρίου οφείλει να ταυτίζεται με αυτή την αγαπητική κίνηση προς τον Κύριο, ειδάλλως ας μην μετέχει καθόλου σε αυτή, εφόσον η τελευταία δεν τον εκφράζει. Η λατρεία δεν είναι πίστα μόδας, ούτε κοινωνική φιλανθρωπική συνάθροιση κυριών. Η προβολή καθενός από τα μέλη της σύναξης είναι απορριπτέα, αφού όλοι είναι εκείνη τη στιγμή ίσοι και ίδιοι στα μάτια του Θεού, ανεξάρτητα από τον ρόλο που επιτελούν. Η συνειδητοποίηση της μηδαμινότητας κάθε πιστού μπροστά στον Κύριο επιδρά ευεργετικά στην επίτευξη όλων των ανωτέρω. Η ταπείνωση, μία από τις μεγαλύτερες αρετές, είναι η μόνη που ανυψώνει στη Βασιλεία του Θεού, όσα υλικά βάθρα κι αν υψώσουμε.

Οι παράγοντες αυτοί μπορούν να αποδώσουν στη Θεία Λατρεία τον χαρακτηρισμό της ιεροπρέπειας και της ευταξίας. Η ιεροπρέπεια δεν μπορεί να αποδοθεί στην εκκλησιαστική σύναξη παρά μόνο όταν οι λειτουργοί της, κλήρος και λαός, συνειδητοποιούν το μυστήριο που συνεπιτελούν, σε Ποιον απευθύνονται και για ποιον λόγο συνήλθαν στο ναό. Εάν ακόμα και αυτό είναι αδύνατο, ας παραδειγματιστούμε από το Ευαγγέλιο της πρώτης Κυριακής του Τριωδίου.