Τελετουργικά θέματα (κζ΄) Ο πολυχρονισμός του λειτουργού στην απόλυση της Θείας Λειτουργίας.

Ο πολυχρονισμός του λειτουργού στην απόλυση της Θείας Λειτουργίας.

Γεωργίου Ζαραβέλα

Θεολόγου

ΜΑ Ιστορικής Θεολογίας - Λειτουργικής ΕΚΠΑ

Η απόλυση της Θείας Λειτουργίας συνοδεύεται πολλές φορές από την υπέρ του λειτουργού επευφημία του λαού, τον πολυχρονισμό του, ιδίως όταν χοροστατεί αρχιερέας. Η ευφημία του λειτουργού με τη φράση «Τὸν εὐλογοῦντα καὶ ἁγιάζοντα ἠμᾶς, Κύριε, φύλαττε εἰς πολλὰ ἔτη» αναλογεί κατ’ ακρίβεια στην αρχιερατική Θεία Λειτουργία. Η μετάδοση της ευλογίας και του αγιασμού είναι ίδιο αποκλειστικά του αρχιερέα, ο οποίος, μόνος από όλο τον κλήρο, έχει την ιδιότητα του φωτιστικού και μεταδοτικού της Θείας Χάριτος, χαρίσματα τα οποία απέκτησε με την επενέργεια του Αγίου Πνεύματος την ημέρα της χειροτονίας του. Ο πρεσβύτερος, κατ’ επέκταση, επευφημείται από το λαό ως λειτουργός των Αχράντων Μυστηρίων, ύστερα από κανονική εκχώρηση του επιχώριου ιεράρχη. 

Η επευφημία του λαού υπέρ του λειτουργού ζητά από τον Κύριο να τον διαφυλάξει πολυχρόνιο (εξ ου και πολυχρονισμός), δηλαδή να ζήσει επί πολλά έτη, ακολουθώντας το θείο θέλημα. Ο λαός ζητά από το Θεό να μακροημερεύσει ο λειτουργός όχι μόνο στα έτη της επίγειας ζωής, αλλά και στην ιερατική διακονία του. Η ευχή και το αίτημα της πολυχρόνιας ζωής συνιστά συχνότατη λαϊκή απόκριση, η οποία χρησιμοποιείται σε κάθε δυνατή ευκαιρία και πολλές φρασεολογικές εκδοχές (Χρόνια Πολλά, Πολύχρονος, Εις πολλά έτη κ.λπ.).

Σε περίπτωση αρχιερατικής Θείας Λειτουργίας η επευφημία του λαού μεταβάλλεται σε: «Τὸν Δεσπότην καὶ Ἀρχιερέα ἠμῶν, Κύριε, φύλαττε· εἰς πολλὰ ἔτη Δέσποτα», λέγοντας τρεις φορές την τελευταία φράση «εἰς πολλὰ ἔτη Δέσποτα». Η επευφημία αυτή είναι σύνθετη και η προέλευσή της βυζαντινή, όπως πολλά άλλα βυζαντινά κατάλοιπα (βυζαντινισμοί) στη θεία λατρεία. Προέρχεται από τα πατριαρχικά συλλείτουργα στο ναό της Αγίας Σοφίας Κωνσταντινουπόλεως, στα οποία παρευρισκόταν και ο αυτοκράτορας. Ο βυζαντινός αυτοκράτορας ορίζεται εδώ ως Δεσπότης και ο Πατριάρχης ως αρχιερέας. Ο λαός ευφημεί τον κοσμικό και τον εκκλησιαστικό άρχοντα και παρακαλεί τον Κύριο για την μακροημέρευση και φιλόθεη διακονία και των δύο. Παρακαλεί, αφενός, τον Κύριο να φυλάσσει και να ενδυναμώνει τον κοσμικό άρχοντα στα διοικητικά έργα του, ενώ δέεται, αφετέρου, προς τον Κύριο για την ενδυνάμωση των έργων του αρχιερέα και την ακώλυτη τέλεση της ιερουργίας ως το τέλος της αρχιερατικής διακονίας του.

Η παρουσία του αυτοκράτορα εκλείπει με την πτώση της Αυτοκρατορίας (1453). Η επευφημία του λαού, όμως, παρέμεινε σε λειτουργική χρήση, απευθυνόμενη πλέον μόνο υπέρ του λειτουργού αρχιερέα. Ο Συμεών Θεσσαλονίκης παραθέτει ερμηνεία της φράσης «Εἰς πολλὰ ἔτη Δέσποτα». Κατά τον Συμεών, ο πολυχρονισμός απευθύνεται στον Χριστό, τον Μεγάλο Βασιλέα-δεσπότη και Αρχιερέα, από τον οποίο θεμελιώθηκε και καταστάθηκε η επίγεια βασιλεία και αρχιερωσύνη. Ο αρχιερέας επευφημείται από το λαό, καθώς φέρει χαρισματικά την αρχιερωσύνη του Χριστού. Ο Χριστός είναι ο τελικός αποδέκτης της ευφημίας διαμέσου του αρχιερέως.

Ο πολυχρονισμός του αρχιερέα, κατ’ επέκταση και του πρεσβυτέρου, στο τέλος της Θείας Λειτουργίας είναι σχετικά μεταγενέστερος. Η αρχαιότερη μαρτυρία ύπαρξης πολυχρονισμού από το λαό ανάγεται στον ΙΓ’ αι., χωρίς να έχει καθολική εφαρμογή διαχρονικά. Ο Ιω. Φουντούλης υποθέτει ότι πηγή του πολυχρονισμού αποτελεί η κοινή οπισθάμβωνη ευχή («Ὁ εὐλογῶν τοὺς εὐλογοῦντας»), η φρασεολογία και τα αιτήματα της οποίας είναι όμοια με εκείνα του πολυχρονισμού (εὐλογῶν, ἁγιάζων, φύλαξον). 

Η αρχική θέση του είναι εξίσου αβέβαιη και ασταθής έως σήμερα. Ο πολυχρονισμός απευθυνόταν σε ποικίλα σημεία της απόλυσης, όπως: α) μετά την οπισθάμβωνη ευχή, β) πριν τη νεώτερη απόλυση «Χριστὸς ὁ ἀληθινὸς Θεὸς ἡμῶν», γ) μετά από την απόλυση αυτή και πριν το «Δι’ εὐχῶν», δ) μετά το «Δι’ εὐχῶν», ε) μετά την κατάλυση των Τιμίων Δώρων, την απέκδυση των αμφίων και κατά την αποχώρηση του λειτουργού από το ναό. Η τελευταία περίπτωση είναι αδύνατη για τη σύγχρονη λειτουργική ζωή, αφού σχεδόν κανείς από το εκκλησίασμα δεν αναμένει την έξοδο του λειτουργού από το ιερό βήμα, αφού ολοκληρώσει τη κατάλυση και ευπρεπίσει το χώρο.

Ο νεωτερισμός της απόδοσής του προς τον λειτουργό συνιστά περισσότερο μία ευγενική χειρονομία, παρά τελετουργική παράδοση. Το πλέον βέβαιο στοιχείο είναι ότι δεν υπήρχε ποτέ έως σήμερα λειτουργική ομοιομορφία στον πολυχρονισμό, ούτε καν εκφωνούνταν στην πλειονότητα των λειτουργικών συνάξεων. Η απουσία σχετικών αναφορών στις παλαιότερες, αλλά και πολλές νεώτερες χειρόγραφες πηγές είναι δηλωτική των ανωτέρω. Οι μαρτυρίες συμπερίληψης πολυχρονισμού στην απόλυση της Θείας Λειτουργίας απαντάται κυρίως σε χειρόγραφα των ΙΣΤ’-ΙΗ’ αι., αλλά χωρίς ενιαία μορφή.

Η αναφώνηση του πολυχρονισμού γίνεται στο πλαίσιο ευχετικών φιλοφρονήσεων μεταξύ του λειτουργού και του λαού. Ο λειτουργός ευλογεί το λαό, ευχόμενος συνήθως ο Κύριος να διαφυλάξει τους πιστούς («Ἡ Ἁγία Τριὰς διαφυλάξαι πάντας ὑμᾶς» ή «Φυλάξαι Κύριος ὁ Θεὸς πάντας ὑμᾶς τῇ αὐτοῦ χάριτι καὶ φιλανθρωπίᾳ, πάντοτε· νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν»), χωρίς, όμως, να υπάρχει συγκεκριμένος τύπος ευλογίας, αφού κατά τόπους η φράση ευλογίας ποικίλει. Της ευλογίας του λειτουργού έχει προηγηθεί ο πολυχρονισμός του από το λαό. Φιλοφρόνηση μεταξύ αρχιερέως και κλήρου αποτελεί και η απόκριση του πρώτου των πρεσβυτέρων προς τον επίσκοπο «Δί’ εὐχῶν τοῦ ἁγίου Δεσπότου ἡμῶν», ως απάντηση στη σύγχρονη, μοναστικής επίδρασης απόλυση «Δι' εὐχῶν τῶν Ἁγίων Πατέρων ἡμῶν».

Ο πολυχρονισμός του λειτουργού, συμπερασματικά, είναι μια ευγενής χειρονομία, χωρίς να μαρτυρείται ευρύτερα στις πηγές και τη λειτουργική παράδοση της Εκκλησίας. Η εκφώνησή του δεν αποδοκιμάζεται, αλλά δεν αποδίδει καμία ιδιαίτερη σημασία στο μυστήριο. Η προσευχή όλων των μελών της κοινότητας για κάθε έναν από αυτούς είναι σημαντική και αυτονόητη. Η χρήση του πολυχρονισμού δεν επιβάλλεται σε καμία περίπτωση, ιδίως όταν εμφιλοχωρούν αισθήματα υπερηφάνειας, εγωισμού ή (αυλο)κολακείας, αλλά παραμένει στη διάκριση του λειτουργού και των χορών των ψαλτών, αποδιδόμενος με ταπείνωση και συναίσθηση της ύψιστης σημασίας της ιερωσύνης.