Οδοιπορικό στη Βυζαντινή Νάξο (ζ΄) Οι απομακρυσμένοι Ιεροί Ναοί των Αγίων Δημητρίου & Αρτεμίου στην κοιλάδα των Χαλάντρων Κυνιδάρου

«Οι απομακρυσμένοι ιεροί ναοί των Αγίων Δημητρίου & Αρτεμίου 

στην κοιλάδα των Χαλάντρων Κυνιδάρου»

Ειρήνης Βασιλάκη

Αρχαιολόγου

Εικ. 1 Η Κοιλάδα των Χαλαντρών του Κυνιδάρου με τους δύο Ναούς

Στη δυσπρόσιτη γραφική κοιλάδα των Χαλάντρων στη θέση «Κιουρά» του Κυνιδάρου βρίσκονται δύο ναοί, περιβαλλόμενοι από επιβλητικούς βράχους, καλλιεργήσιμες εκτάσεις και περιβόλια (εικ. 1). Οι ναοί αυτοί - που απέχουν μεταξύ τους περίπου 100 μέτρα – έχουν κατασκευαστεί σε διαφορετικές χρονικές περιόδους και έχουν αρκετά διαφοροποιητικά στοιχεία. 

Εικ. 2 Άποψη από βόρεια του Ναού του Αγίου Δημητρίου

Ο ναός του Αγίου Δημητρίου είναι βυζαντινός του 9ου- 10ου αιώνα (εικ. 2). Πρόκειται για καθολικό εγκαταλελειμμένης σήμερα μονής. Είναι μετρίου μεγέθους και ανήκει στον τύπο του μονόχωρου με τρούλο ναού. Ο αρχικός πυρήνας του ανήκει στον τύπο του «μαυσωλείου», τετράγωνος δηλαδή χώρος με ημικυλινδρική αψίδα καλυμμένος με χαμηλό τρούλο. Το καθολικό επεκτείνεται προς τα δυτικά, όπου έχει κατασκευαστεί μεταγενέστερα καμαροσκέπαστος χώρος. Στη νότια πλευρά του μνημείου έχουν προστεθεί δύο θολωτά παρεκκλήσια, από τα οποία το ένα έχει επικοινωνία με τον κυρίως ναό.

Εικ. 3
Άποψη του Καθολικού και κελιού του Μοναστηριού

Αρκετούς αιώνες αργότερα (τέλη του 18ου αιώνα) γίνονται ορισμένες κτηριακές επεκτάσεις. Μετά την αποτυχημένη εξέγερση του 1770 εναντίον των Οθωμανών – τα γνωστά Ορλωφικά – φαίνεται ότι εγκαταστάθηκε στον απόμερο αυτό ναό μικρή συνοδεία μοναχών της Φιλοκαλικής κινήσεως διαφυγόντων από την Πελοπόννησο. Τότε κατασκευάζονται έντεκα καμαροσκεπή κελιά και άλλα κτίσματα που δίνουν στο μνημείο την εικόνα μονυδρίου (εικ. 3). 

Στο εσωτερικό του καθολικού διατηρούνται σπαράγματα τοιχογραφιών από τρία ή τέσσερα διαφορετικά στρώματα. Από τις τοιχογραφίες αυτές ελάχιστα διακρίνονται σήμερα. Στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας είναι αμυδρά ορατό τμήμα περιφέρειας μεγάλου κύκλου και μίας κάθετης κεραίας σταυρού που χρονολογείται στην εικονομαχική περίοδο (9ος – 10ος αιώνας)(εικ. 4 - 5 - 6).

Εικ. 4. Αψίδα του Ιερού εσωτερικά

Εικ. 6 Σπαραγματα τοιχογραφιών

Εικ. 5. Σπαράγματα τοιχογραφιών

Εικ. 7 Άποψη από δυτικά του ναού του Αγίου Αρτεμίου

Νοτιότερα σε πολύ μικρή απόσταση βρίσκεται ένας άλλος ναός, αυτός του Αγίου Αρτεμίου (εικ. 7). Είναι τρίκλιτη καμαροσκεπής βασιλική και έχει εντυπωσιακά μεγάλες διαστάσεις. Ανεγέρθηκε το έτος 1780 και σπουδαίοι άνδρες συνέβαλαν στην κατασκευή του, όπως μαρτυρεί η σωζόμενη επιγραφή στο υπέρθυρο της εισόδου : "ΩΚΟΔΟΜΗΘΗ Ο ΘΕΙΟΣ ΟΥΤΟΣ ΝΑΟΣ ΔΙΑ ΜΕΡΙΚΗΣ / ΕΞΟΔΟΥ ΚΑΙ ΔΑΠΑΝΗΣ ΤΟΥ ΠΟΤΕ ΠΑΡΟΝΑΞΙΑΣ ΚΥΡ / ΑΝΘΗΜΟΥ ΠΡΟΤΡΟΠΗ ΤΕ ΚΑΙ ΒΟΙΘΕΙΑ TQY ΕΝΔΟ / ΞΟΤΑΤΟΥ ΑΡΧΟΝΤΟΣ ΔΡΑΓΟΥΜΑΝΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΝΙΚΟ / ΛΑΟΥ ΜΑΥΡΟΓΕΝΗ ΔΙ ΕΠΗΜΕΛΥΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙ / ΣΤΑΣΙΑΣ ΤΟΥ ΑΡΧΟΝΤΟΣ ΜΑΡΚΟΥ ΠΟΛΙΤΟΥ / ΜΕΤΑ ΤΟΥ ΚΥΝΟΥ ΤΟΝ ΧΟΡΙΩΝ 17 / 80 ΟΚΤΟΒΡΗΟΥ 17 ΝΑΞΗΑΣ" (εικ. 8).

Εικ. 8 Η σωζόμενη επιγραφή της εισόδου

Με τη συμβολή, λοιπόν, του τότε Μητροπολίτη Παροναξίας Ανθίμου, του Παριανού Δραγουμάνου του τουρκικού στόλου Νικολάου Μαυρογένη, του Άρχοντα των ορθοδόξων χωρικών Μαρκάκη Πολίτη και του Κοινού (Κοινότητας) των Χωρίων κτίστηκε ο ναός του Αγίου Αρτεμίου. Εκεί λειτούργησε για κάποιο διάστημα ένα είδος σχολείου (από τα ελάχιστα που υπήρχαν στο νησί την περίοδο της Τουρκοκρατίας) και σε αυτό φαίνεται πως δίδαξε για λίγο ο Χρύσανθος ο Αιτωλός (αδελφός του Εθνομάρτυρα Κοσμά του Αιτωλού και ένας από τους πιο φωτισμένους δασκάλους της εποχής που είχε διατελέσει και διευθυντής της Πατριαρχικής Ακαδημίας στην Κωνσταντινούπολη). 

Ο εντυπωσιακών διατάσεων ναός εσωτερικά χωρίζεται σε τρία κλίτη που επικοινωνούν μεταξύ τους μέσω μεγάλων τοξοτών ανοιγμάτων (εικ. 9-10). Δεν έχει εντοπιστεί τοιχογραφικός διάκοσμος. Η εικόνα του τιμωμένου Αγίου Αρτεμίου είναι έργο του Σεβαστιανού Σμυρναίου του 1800.

Εικ. 9 Άποψη του εσωτερικού του Ναού

Εικ. 10 Άποψη του εσωτερικού του Ναού

Οι ναοί σήμερα αν και ερημωμένοι είναι επισκέψιμοι και μαρτυρούν ότι ο απόμερος αυτός τόπος αποτέλεσε κάποτε έναν ζωντανό πυρήνα πίστεως και παιδείας στη Νάξο.