Ἡ ποίηση καὶ μουσικὴ τῆς Μ. Ἑβδομάδος· οἱ Ὄρθροι

Ἡ ποίηση καὶ μουσικὴ τῆς Μ. Ἑβδομάδος· οἱ Ὄρθροι!

Γρηγορίου Αναστασίου

Δρ. Βυζαντινής Μουσικολογίας 

Επιστημονικού συνεργάτου Ι.Β.Μ.

Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος

Προοίμιο

Θέλοντας νὰ μιλήσουμε γιὰ τὴν ποίηση καὶ μουσικὴ τῆς Μεγάλης Ἑβδομάδος φοβοῦμαι πὼς κάνουμε ἕνα μεθοδολογικὸ λάθος. Γιατὶ αὐτὲς οἱ δύο ὀντότητες στὸν χῶρο τῆς λατρείας εἶναι ἀξεχώριστες. Ὅπως ὅλα σχεδὸν ὅσα τελοῦνται καὶ γίνονται καὶ ὑπάρχουν καὶ κινοῦνται στὴν λατρεία δὲν αὐτονομοῦνται, οὔτε πρέπει. Ἔτσι, λοιπόν, ἀξεχώριστα πρέπει νὰ βλέπουμε τὴν ποίηση καὶ μουσικὴ στὴν λατρεία, ἀφοῦ πρόκειται γιὰ τὸ πάντρεμα, καὶ ἔτσι τὴν ὑποστασιοποίηση σὲ ἕνα σῶμα τῆς ὕψιστης ποιητικῆς τέχνης ἀπ’ τὴ μιά, καὶ τοῦ λαμπρότερου καὶ καταλληλότερου γιὰ τὴν ἔκφραση τοῦ ἀνθρωπίνου λόγου μουσικοῦ περιηχήματος ἀπ’ τὴν ἄλλη. Καὶ τοῦτο τὸ σμίξιμο ἀπότοκο ἔχει τὴν πιὸ σημαντικὴ λειτουργικὴ τέχνη, τὴν πανθαύμαστη Ψαλτικὴ Τέχνη. Μποροῦμε βέβαια στὸ πεδίο τοῦ ἐργαστηρίου, ἔξω ἀπὸ τὸν χῶρο τὴς λατρείας, νὰ μιλοῦμε γιὰ Ὑμνολογία, ἂν ἡ ἔμφαση στὴν ἐξέτασή μας δίνεται στὸν ποιητικὸ κείμενο τῶν ὕμνων, καὶ ἀντίστοιχα γιὰ μελοποιία, ἂν ἡ ἐρευνητικὴ ματιά μας πέφτει περισσότερο στὸ μελωδικὸ ἔνδυμα τῶν ὕμνων.

1. Ἡ Μ. Ἑβδομάδα καὶ οἱ Ἀκολουθίες της.

Πρῶτ’ ἀπ’ ὅλα ἂς σημειώσουμε ὅτι οὔτε οἱ Ἀκολουθίες καθ’ αὑτές, οὐτε ἡ δομή τους ἀλλάζουν τὴν Μ. Ἑβδομάδα. Αὐτὸ ποὺ ἀλλάζει καὶ τὶς ξεχωρίζει εἶναι ἀφ᾿ ἑνὸς ἡ πληθωρικὴ συμμετοχὴ σ’αὐτὲς τῶν πιστῶν ὅλων τῶν ἐποχῶν, ἀφ’ ἑτέρου τὸ ἐξαιρετικὸ ἐνδιαφέρον τῶν κατὰ καιροὺς ὑμνογράφων καὶ μελοποιῶν γιὰ αὐτές. Δὲν βλέπουμε σὲ ἄλλους Ὄρθρους μέσα στὴν χρονιὰ τὶς ἐκκλησιές μας κατάμεστες ἢδη ἀπὸ τὴν ἀρχὴ τῆς Ἀκολουθίας τοῦ Ὄρθρου -ὅπως συμβαίνει τὴν Μ. Ἑβδομάδα, ὁπότε ἐξάλλου τελεῖται τὸ βράδι ἀντὶ τὸ πρωΐ στὶς ἐκκλησίες τοῦ κόσμου. Καὶ βέβαια ἀπὸ τὸ πανηγύρι αὐτὸ δὲν θά ’λειπαν ὁ Ρωμανὸς κι ὁ Κοσμᾶς κι ὁ Δαμασκηνὸς κι ἡ Κασσιανὴ οὔτε οἱ μουσικώτατοι Πέτροι κι ὁ Ἰάκωβος κι ὁ δεσπότης τῶν Νέων Πατρῶν Γερμανός, καὶ βέβαια κι ἄλλοι ἐξίσου ἢ περισσότερο σπουδαῖοι ποιητὲς καὶ μελουργοί.

2. Ἡ Ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου εἰδικά

Ἔτσι, λοιπόν, ἡ Ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου τῆς ἑπόμενης κάθε φορὰ ἡμέρας τίθεται στὸ ἐπίκεντρο τοῦ ἐνδιαφέροντός μας καὶ ἀπ’ τὰ τελούμενα καὶ ψαλλόμενα σ’ αὐτὴν παίρνουμε τὰ περισσότερα ἐρεθίσματά μας κατὰ τὴν μεγαλοβδομαδιάτικη λατρευτικὴ ὀδοιπορία μας.

Κανόνες - Εἱρμολογικὴ Μελοποιία

Κεντρικὴ θέση στὴν δομὴ τῆς Ἀκολουθίας τοῦ Ὄρθρου κατέχει τὸ ὑμνογραφικὸ εἶδος τοῦ Κανόνος. Πρόκειται γιὰ πολύστροφη ποιητικὴ σύνθεση ποὺ διαιρεῖται σὲ Ὦδὲς –μέχρι ἐννέα-, ἀριθμητικὰ καὶ θεματικὰ ἀνάλογες μὲ τὶς βιβλικὲς Ὦδές. Κάθε Ὠδὴ συγκροτεῖται ἀπὸ τὸν Εἱρμό, ἕνα ἀρχικὸ τροπάριο ποὺ ἀποτελεῖ ποιητικὸ καὶ μελικὸ πρότυπιο γιὰ τὰ ἑπόμεναΤροπάρια -ὅπως λέγονται- τὰ ὁποῖα ἰσοσυλλαβοῦν καὶ ὁμοτονοῦν, καὶ μὲ μιὰ φράση εἶναι ὅμοια πρὸς τὸν Εἱρμό. Κατὰ τὴν ψαλτὴ πράξη ὁ Εἱρμὸς ἐπαναλαμβάνεται στὸ τέλος τῆς Ὠδῆς, ψαλλόμενος μὲ ἀργότερο μέλος, οὐσιαστικὰ μὲ διπλασιασμὸ τοῦ χρόνου τῆς κάθε συλλαβῆς

Εἱρμός· Τω-την-ά-βα-τον-κυ-μαι-νο-μέ-νην-θά-λασ-σαν....

Τροπάριον· Η- α-πόρ-ρη-τος- Λό-γου-Θε-ού-κα-τά-βα- σις....

Καταβασία· Τω-ω-ω-ω-τη-ην-α-α-βα-α-το-ον-κυ-μαι-νο-με-ε-νη-ην-θα-α-λα-ασ-σα-α-α-αν....

Άγιος Κοσμάς ο ποιητής

Στοὺς Ὄρθρους τῆς Μ. Ἑβδομάδος κατὰ τὶς πρῶτες τρεῖς μέρες ἀπαντῶνται Τριώδιοι ἢ Διώδιοι Κανόνες καὶ μόνο στὸν Ὄρθρο τῆς Μεγάλης Πέμπτης καὶ τοῦ Μεγάλου Σαββάτου παρουσιάζονται πλήρεις Κανόνες τῶν ὀκτὼ Ὠδῶν. Σὲ κάθε περίπτωση πάντως πρόκειται γιὰ ποιήματα τῶν ἐπιφανέστερων ὑμνογράφων τοῦ εἴδους· κυρίως τοῦ Κοσμᾶ Μαϊουμᾶ (ὅλα τὰ Τριώδια, Δευτέρας, Τρίτης, Τετάρτης, Παρασκευῆς, ὁ Κανὼν τῆς Πέμπτης καὶ μέρος τοῦ Κανόνος τοῦ Μ. Σαββάτου). Στὸν ἐκπληκτικὸ ὅμως Κανόνα τοῦ Μεγάλου Σαββάτου, Κύματι θαλάσσης, διαπιστώνουμε τὴν συμβολὴ τριῶν ὑμνογράφων· τοῦ Κοσμᾶ [στ΄, ζ΄, η΄, θ΄ ὠδές], τῆς Κασσιανῆς [εἱρμοὶ α΄, γ΄, δ΄, ε΄] καὶ Μάρκου Ὑδροῦντος [τροπάρια τῶν ὠδῶν στοὺς εἱρμοὺς τῆς Κασσιανῆς].

Ἀπὸ τὴν ἄποψη τῆς μελοποιίας οἱ εἱρμοὶ μὲ τὰ τροπάριά τους καὶ οἱ κταβασίες τους ἀνήκουν στὸ Εἱρμολογικὸ -ὅπως λέγεται- γένος μελοποιίας, τοῦ ὁποίου κύριο χαρακτηριστικὸ εἶναι ἡ σχετικὴ συντομία, ἐπιτακτικὴ καὶ ἀναπόφευκτη καθὼς πρόκειται γιὰ μελικὴ ἔνδυση ὁλόκληρης ποιητικῆς σύνθεσης, ποὺ πρέπει νὰ προλάβει νὰ ἀκουστεῖ ὁ λόγος της στὸν καιρὸ τῆς λατρείας. Οἱ δρόμοι ὅμως τῆς ἐκτύλιξης τοῦ μέλους εἶναι δύο· ὁ σύντομος συλλαβικός [κάθε συλλαβὴ τοῦ κειμένου ἀντιστοιχεῖ κατὰ κανόνα σὲ ἕνα ἁπλὸ μουσικὸ χρόνο] καὶ ὁ ἀργὸς [κατὰ τὸν ὁποῖο διπλασιάζεται ἡ διάρκεια τῶν συλλαβῶν] γιὰ τὸ μέλος τῶν Καταβασιῶν. Στὴν σύγχρονη ψαλτικὴ πράξη οἱ μελωδίες τῶν εἱρμῶν μᾶς ἔρχονται κατὰ βάσιν –παρὰ τὶς ὅποιες μεταγενέστερες διασκευές- οἱ μὲν σύντομες ἀπὸ τὸν Πέτρο Βυζάντιο (†1808) οἱ δὲ ἀργὲς ἀπὸ τὸν δάσκαλό του Πέτρο Πελοποννήσιο (†1778), ποὺ σφράγισαν τὰ μουσικὰ πράγματα στὸ β΄ μισὸ τοῦ 18ου αἰώνα καὶ ὅπως φαίνεται τὰ καθόρισαν ὣς σήμερα.

https://www.youtube.com/watch?v=Jn95E_-bsGc

Κοντάκια - Ἐκφωνητικὴ Πράξη

Ἡ ψαλμώδηση τοῦ Κανόνα, σύμφωνα μὲ τὴν τάξη τοῦ Ὄρθρου, διακόπτεται μετὰ τὴν στ΄ Ὠδὴ γιὰ τὴν ἀνάγνωση τοῦ Συναξαρίου (τὴν μνεία δηλαδὴ τῶν γεγονότων ἢ τῶν ἁγίων ποὺ γιορτάζουν αὐτὴν τὴ μέρα). Τοῦ Συναξαρίου, λοιπόν, προτάσσεται τὸ Κοντάκιον καὶ ὁ Οἶκος. Πρόκειται γιὰ λείψανο ἑνὸς ἐπίσης πολύστροφου καὶ πολύστιχου ποιήματος, ποὺ ὀνομαζόταν Ὕμνος ἢ ἀργότερα Κοντάκιον καὶ στὴν πλήρη του μορφὴ ἀποτελεῖται ἀπὸ τὸ Προοίμιον ἢ Κοντάκιον ἢ Κουκούλιον –μιὰ αὐτοτελῆ στροφή- καὶ τοὺς Οἴκους, στροφὲς συνήθως ἰσοσύλλαβες καὶ ὁμότονες μεταξύ τους, τόσες ὅσες ἡ φιλοτιμία καὶ ἡ ἔμπνευση τοῦ ποιητῆ ὁρίζει, συνεχόμενες μὲ ἀκροστιχίδα ἢ χωρίς.

Κάποτε τὸ Κοντάκιο εἶχε σπουδαία καὶ κεντρικὴ θέση μέσα στὴν λατρεία, μέχρι τὴν Εἰκονομαχία περίπου, ὁπότε παρέδωσε τὰ σκῆπτρα στὸν θεολογικὸ καὶ λαοφιλῆ Κανόνα, τὸν ὁποῖο ἰδιαίτερα καλλιέργησαν, μετὰ τοὺς σαββαΐτες καλογέρους τῶν Ἁγίων Τόπων, οἱ ὑπέρμαχοι τῶν Εἰκόνων στουδῖτες μοναχοὶ τῆς Κωνσταντινούπολης.

Άγιος Ρωμανός ο Μελωδός

Τὰ Κοντάκια, λοιπόν, ἐκφωνοῦνταν ὁλόκληρα -ὅπως σήμερα ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος- ἢ καὶ ψάλλονταν περίτεχνα κατὰ τὰ χρόνια τῆς κυριαρχίας τους, ἀλλὰ σήμερα ἀπόμειναν μοναδικὰ λείψανά τους τὸ Προοίμιο κι ὁ Α΄ Οἶκος τους ποὺ διαβάζονται πρὶν ἀπὸ τὸ Συναξάρι τῆς ἡμέρας. Τὰ περισσότερα Κοντάκια προσγράφονται στὸν «Πίνδαρο τῆς χριστιανικῆς [ρυθμικῆς] ποίησης», τὸν περίφημο Ρωμανὸ Μελωδὸ (†560), γέννημα τῆς Συρίας καὶ ἀνάστημα τῆς Κωνσταντινούπολης. Κατ’ ἀναλογίαν καὶ τὰ ἀποσπάσματα τῶν Κοντακίων ποὺ ἀκούγονται πιὰ τὴν Μεγαλοβδομάδα στὶς ἐκκλησίες εἴτε προέρχονται ἀπὸ τὸν δημιουργὸ νοῦ τοῦ Ρωμανοῦ (Μ. Πέμπτης, Μ. Παρασκευῆς, Μ. Σαββάτου) εἴτε φέρονται ἀνωνύμως (Μ. Δευτέρας, Μ. Τρίτης, Μ. Τετάρτης).

Ἀπ’ ὅλα τοῦτα, ἐξαιρετικὸ δεῖγμα τῆς ποίησης τοῦ Ρωμανοῦ ἀποτελεῖ τὸ Κοντάκιον τῆς Μ. Παρασκευῆς, ὅπου παρουσιάζεται ἡ Παναγία νὰ διαλέγεται δραματικά, μα ὄχι τραγικά, μὲ τὸν πορευόμενο στὸ ἐκούσιο Πάθος Γιό της. Ἂς σημειωθεῖ ἐν προκειμένῳ ὅτι μὲ τοῦτο τὸ Κοντάκιο, κατὰ ἕνα μυστήριο κι ἀδιόρατο τρόπο ὁ Ρωμανὸς συναντᾶ στὸ ψηλοπέταγμά του στὸν οὐρανὸ τῆς ἔμπνευσης πολλοὺς μεταγενέστερους ποιητὲς λαϊκῶν θρήνων τῆς Παναγιᾶς, καὶ κυρίως τὸν Κώστα Βάρναλη μὲ τὸ ἔξοχο ποίημά του «Ἡ Μάνα τοῦ Χριστοῦ» ἢ τὸ ἄλλο του «Οἱ πόνοι τῆς Παναγιᾶς», ἀλλὰ ξεκάθαρα τοὺς ὑπερβαίνει σὲ θεολογία καὶ νοηματοδότηση.

Σήμερα ἀπὸ αὐτὸ τὸ ἀριστούργημα τοῦ Ρωμανοῦ «διαβάζουμε» στὴν ἐκκλησία μόνο δυὸ στροφές. Θά ’πρεπε, ὡστόσο, νὰ δίνουμε ἀκόμα καὶ σ’ αὐτὲς ἕνα ζωηρότερο ἐκφωνητικὸ τόνο καὶ μὲ μεγαλύτερη φροντίδα νὰ ἐπαναλαμβάνουμε ἀπὸ χοροῦ τὸ ἐφύμνιό τους.

Ἀλλὰ μὲ τοὺς «Ἰλισιῶτες Ψάλτες» θελήσαμε νὰ ψάλουμε μὲ ἁρμόδιο «κοντακαριακὸ» μέλος τὸ Κουκούλιο καὶ νὰ ἀπολαύσουμε ἐκφωνούμενους περισσότερους (τρεῖς ἀπὸ τοὺς συνολικὰ δεκαεπτά) Οἴκους, καὶ τελικὰ τὸ ἐπιχειρήσαμεστὴν Ἁγία Μαρίνα Ἄνω Ἰλισίων τὴν Δευτέρα 16 Ἀπριλίου 2013.

https://www.youtube.com/watch?v=xn6-wL30XOI

Ἰδιόμελα – Στιχηραρικὴ μελοποιία.

Ὁ Κοσμᾶς Μελωδὸς κι ὁ θετὸς ἀδελφός του Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός, εὐδοκίμησαν καὶ σὲ ἕνα ἀκόμα ὑμνογραφικὸ εἶδος ἀπὸ αὐτὰ ποὺ παρουσιάζονται στὶς ὀρθρινὲς Ἀκολουθίες τῆς Μ. Ἑβδομάδος. Ὁ λόγος γιὰ τὰ Στιχηρὰ Ἰδιόμελα, τὰ μονόστροφα ἐκεῖνα τροπάρια ποὺ ἀκολουθοῦν δικά τους μέτρα καὶ ἑπομένως δέχονται δικό τους μοναδικὸ μέλος (καὶ γιὰ τοῦτο ὀνομάζονται Ἰδιόμελα) καὶ στὰ ὁποῖα συνήθως προτάσσεται ἕνας στίχος τοῦ Ψαλτηρίου (ποὺ τὰ προσδιορίζει ὡς Στιχηρά). Στοὺς Ὄρθρους τῆς Μ. Ἑβδομάδος Ἰδιόμελα ἀπαντῶνται συναπτόμενα στὴν στιχολογία τῶν Αἴνων (δηλαδὴ τῶν ψαλμῶν ρμη' [148], ρμθ' [149] καὶ ρν' [150]) ἢ ὡς Ἀπόστιχα (δηλαδὴ ψαλλόμενα ἀπὸ στίχου) στὰ τέλη τῶν Ἀκολουθιῶν. Ψάλλονται ἐπίσης καὶ ὡς ἄστιχα -πλέον- τροπάρια τῶν δεκαπέντε Ἀντιφώνων τοῦ Ὄρθρου τῆς Μ. Παρασκευῆς. Πρέπει ἐδῶ νὰ σημειωθεῖ ὅτι ἡ ὕπαρξη αὐτῶν τῶν Ἀντιφώνων εἶναι πρωτόγνωρη γιὰ τὸ σχεδιάγραμμα τῆς Ἀκολουθίας τοῦ Ὄρθρου -ὅπως τὴν γνωρίζουμε κατὰ τὸ ἰσχῦον Τυπικό-. Πρόκειται ὡστόσο γιὰ δανεικὸ λείψανο ἀπὸ τὴν Ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου κατὰ τὸ λησμονημένο, ἤδη ἀπὸ τὸ Φράγγεμα τῆς Πόλης τὸ 1204, Κοσμικὸ ἢ Ἐνοριακὸ Τυπικό.

Τὸ ἀνθολόγιο τῶν Ἰδιομέλων τῶν Ὄρθρων τῆς Μ. Ἑβδομάδος, πέρα ἀπὸ τὰ ἀνώνυμα ἢ ἀταύτιστα ποιήματα περιέχει τὰ ἀκόλουθα ἀδιαμφισβήτητα ἔργα καθ’ ἡμέρα καὶ ἑνότητα:

Δευτέρα - Αἶνοι - Κοσμᾶς μοναχὸς – «Ἐρχόμενος ὁ Κύριος…» - α΄
Δευτέρα - Αἶνοι - Κοσμᾶς μοναχὸς – «Φθάσαντες πιστοί…» - πλ. α΄
Δευτέρα -Αἶνοι - Κοσμᾶς μοναχὸς - «Κύριε, ἐρχόμενος…» - πλ. α΄
Δευτέρα - Ἀπόστιχα - Κοσμᾶς μοναχὸς – «Κύριε, πρὸς τὸ μυστήριον…» - πλ. α΄
Δευτέρα - Ἀπόστιχα - Κοσμᾶς μοναχὸς - «Κύριε, τὰ τελεώτατα φρονεῖν…» - πλ. α΄
Δευτέρα - Ἀπόστιχα - Κοσμᾶς μοναχὸς – «Τῆς ξηρανθείσης συκῆς…» - πλ. δ΄

Τρίτη - Αἶνοι - Κοσμᾶς μοναχὸς – «Ἐν ταῖς λαμπρότησι…» - α΄
Τρίτη - Αἶνοι - Ἰωάννης μοναχὸς – «Ὁ τῇ ψυχῆς ραθυμίᾳ νυστάξας…» - β΄
Τρίτη - Αἶνοι - Ἰωάννης μοναχὸς – «Τοῦ κρύψαντος τὸ τάλαντον…» - δ΄
Τρίτη - Ἀπόστιχα - Ἰωάννης μοναχὸς – «Δεῦτε πιστοὶ ἐπεργασώμεθα…» - πλ. β΄
Τρίτη - Ἀπόστιχα – Λέων ὁ δεσπότης – «Ὅταν ἔλθῃς ἐν δόξῃ…» - πλ. β΄
Τρίτη - Ἀπόστιχα - Ἰωάννης μοναχὸς – «Ὁ Νυμφίος ὁ κάλλει ὡραῖος…» - πλ. β΄
Τρίτη - Ἀπόστιχα - Κοσμᾶς μοναχὸς - «Ἰδού σοι τὸ τάλαντον…» - βαρὺς

Τετάρτη - Αἶνοι - Κοσμᾶς μοναχὸς – «Σὲ τὸν τῆς Παρθένου Υἱὸν…» - α΄
Τετάρτη - Αἶνοι - Κοσμᾶς μοναχὸς (;) – «Τὸ πολυτίμητον μῦρον…» α΄
Τετάρτη - Αἶνοι - Κοσμᾶς μοναχὸς (;) – «Ὅτε ἡ ἁμαρτωλός, προσέφερε…» α΄
Τετάρτη - Αἶνοι - Κοσμᾶς μοναχὸς (;) – «Ὢ τῆς Ἰούδα ἀθλιότητος…» - α΄
Τετάρτη - Αἶνοι - Κοσμᾶς μοναχὸς – «Ἡ ἁμαρτωλὸς ἔδραμε…» - β΄
Τετάρτη - Αἶνοι - Κοσμᾶς μοναχὸς (;) – «Ἡ βεβυθισμένη τῇ ἁμαστίᾳ…» - πλ. β΄
Τετάρτη - Ἀπόστιχα – Βυζάντιος – «Σήμερον ὁ Χριστὸς…» - πλ. β΄
Τετάρτη - Ἀπόστιχα - Ἰωάννης μοναχὸς – «Ἥπλωσεν ἡ πόρνη…» - πλ. β΄
Τετάρτη - Ἀπόστιχα – Βυζάντιος – «Προσῆλθε γυνή, δυσώδης…» - πλ. β΄
Τετάρτη - Ἀπόστιχα - Ἰωάννης μοναχὸς – «Ἡ ἀπεγνωσμένη διὰ τὸν βίον…» - πλ. β΄
Τετάρτη - Ἀπόστιχα - Κασσιανὴ μοναχὴ - «Κύριε, ἡ ἐν πολλαῖς ἁμαρτίαις…» - πλ. δ΄

Πέμπτη - Αἶνοι - Κοσμᾶς μοναχὸς – «Συντρέχει λοιπόν…» - β΄
Πέμπτη - Αἶνοι - Ἰωάννης μοναχὸς – «Ἰούδας ὁ παράνομος Κύριε…» - β΄
Πέμπτη - Αἶνοι - Ἰωάννης μοναχὸς – «Ἰούδας ὁ προδότης δόλιος ὤν…» - β΄
Πέμπτη - Αἶνοι - Ἰωάννης μοναχὸς – «Ἰούδας ὁ δοῦλος καὶ δόλιος…» - β΄
Πέμπτη - Αἶνοι - Ἰωάννης μοναχὸς – «Ὅν ἐκήρυξεν Ἁμνὸν Ἡσαΐας…» - β΄
Πέμπτη - Ἀπόστιχα - Μεθόδιος πατριάρχ. – «Σήμερον τὸ κατὰ τοῦ Χριστοῦ…» - πλ. δ΄
Πέμπτη - Ἀπόστιχα - Μεθόδιος πατριάρχ. – «Σήμερον ὁ Ἰούδας…» - πλ. δ΄
Πέμπτη - Ἀπόστιχα - Ἰωάννης μοναχὸς – «Ὁ τρόπος σου δολιότητος…» - πλ. δ΄
Πέμπτη - Ἀπόστιχα - Μεθόδιος πατρ. – «Μηδεὶς ὦ πιστοί…» - πλ. δ΄
Πέμπτη - Ἀπόστιχα - Κοσμᾶς μοναχὸς – «Μυσταγωγῶν σου Κύριε…» - πλ. α΄

Παρασκευὴ - Αἶνοι – Βυζάντιος – «Δύο καὶ πονηρὰ…» - γ΄
Παρασκευὴ - Αἶνοι - Θεόδωρος Στουδίτης – «Ἕκαστον μέλος τῆς ἁγίας σου…» - γ΄
Παρασκευὴ - Αἶνοι – Βυζάντιος - «Σταυρωθέντος σου Χριστέ…» - γ΄
Παρασκευὴ - Αἶνοι - Ἀνδρέας Κρήτης – «Τὸν νῶτον μου ἔδωκα…» - πλ. β΄
Παρασκευὴ - Ἀπόστιχα – Θεοφάνης – «Λαὸς δυσσεβῆς καὶ παράνομος…» - β΄
Παρασκευὴ - Ἀπόστιχα - Λέων ὁ δεσπότης – «Σήμερον σὲ θεωροῦσα…» - β΄
Παρασκευὴ - Ἀπόστιχα - Λέων ὁ δεσπότης – «Ἐπὶ ξύλου βλέπουσα…» - β΄
Παρασκευὴ - Ἀπόστιχα – Θεοφάνης – «Κύριε, ἀναβαίνοντός σου…» - πλ. δ΄
Παρασκευὴ - Ἀπόστιχα - Ἰωάννης μοναχὸς – «Ἤδη βάπτεται κάλαμος…» - πλ. δ΄

Σάββατο –Λιτανεία - Γεώρ. Ἀκροπολίτης – «Τὸν ἥλιον κρύψαντα» - πλ. α΄

Πέτρος ο Πελοποννήσιος (1730 - +1777)

Τὰ στιχηρὰ Ἰδιόμελα, ὡς ἰδιόμελα, προκαλοῦν ἀενάως τοὺς μελουργοὺς σὲ νέες κάθε φορὰ μελοποιήσεις. Καὶ παρότι στὴν ψαλτικὴ γενικότερα διαφυλάσσεται μιὰ στερεοτυπικότητα, κυρίως χάρη στὶς θέσεις, εἶναι γεγονὸς πὼς ἡ στιχηραρικὴ μελοποιία ἔχει μιὰ πλούσια παράδοση ἐπώνυμων μελοποιήσεων. Πάντως τὰ στιχηρὰ ἰδιόμελα τῶν Ὄρθρων τῆς Μ. Ἑβδομάδος, ὅπως ἀκούγονται στὴν σύγχρονη λατρευτικὴ πράξη, ἔρχονται κατὰ βάσιν κι αὐτὰ ἀπὸ τὴν ἐργασία τοῦ Πέτρου Πελοποννησίου (†1778). Βέβαια, ἂς σημειωθεῖ ὅτι, στὴν μεγάλη πλειονότητα τῶν ψαλτῶν τοῦ β΄ μισοῦ τοῦ 20ουαἰώνα εἶναι προσιτὰ μέσα ἀπὸ τὴν ἑρμηνευτικὴ καταγραφὴ τοῦ Κωνσταντίνου Πρίγγου ἢ ἄλλων Πρωτοψαλτῶν.

Ἡ μελοποίηση τοῦ Πέτρου εἶναι καμωμένη κατὰ τὸ ὕφος τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας, ἢ ἀλλιώτικα, κατὰ τὸ νέο στιχηραρικὸ γένος μελοποιίας, καὶ τὸ κύριο χαρακτηριστικό της εἶναι ἡ συντομία σὲ σχέση μὲ τὸ παλαιὸ Στιχηράριο. Ἡ διαφορὰ μεταξύ τους εἶναι ὅτι στὸ νέο Στιχηράριο μιὰ ὁλόκληρη φράση τοῦ κειμένου ντύνεται μὲ μιὰ ἀντίστοιχα ἐντελῆ μουσικὴ φράση, ἐνῶ στὸ παλαιὸ μιὰ ὁλόκληρη θέση ἢ μουσικὴ φράση ἀφιερώνεται σχεδὸν σὲ κάθε μια λέξη τοῦ κειμένου. Γιὰ παράδειγμα ὁ Πέτρος Πελοποννήσιος μελοποίησε τὸ Ἰδιόμελο τῆς Κασσιανῆς Κύριε, ἡ ἐν πολλαῖς ἁμαρτίαις περιπεσοῦσα γυνή, καὶ μὲ τοὺς δυὸ τρόπους τὸν σύντομο καὶ τὸν ἀργό.

Εἶναι προφανὲς ὅτι ὁ Πέτρος ξεχωρίζει τὸ συγκεκριμένο Ἰδιόμελο, ὅπως καὶ τὸ Κύριε, ἀναβαίνοντός σου (καὶ τὰ δυὸ τοῦ λαμπαδαρίου - ὁ ἴδιος ἦταν ὡς γνωστὸν λαμπαδάριος τοῦ πατριαρχικοῦ ναοῦ) καὶ θέλει νὰ τὰ ἐξάρει μὲ ἀργὲς μελοποιήσεις, παρότι τὸ κύριο ἔργο του εἶναι ἡ μελοποίηση στὸ σύντομο δρόμο.

Κατὰ τὸν ἴδιο τρόπο ἡ ἑρμηνευτικὴ ψαλτικὴ παράδοση θέλει τὴν ἐπιλογὴ κάποιων Ἰδιομέλων γιὰ νὰ λέγονται ἀπὸ συγκεκριμένες μελοποιήσεις σὲ ἀργὸ μελοποιητικὸ δρόμο, ἐνῶ γενικότερα οἱ ἐπιλογὲς τοῦ ρεπερτορίου γιὰ τὴν Μ. Ἑβδομάδα δὲν χωροῦν μελικὴ ἔκταση. Γιὰ παράδειγμα, οἱ ψάλτες, λέμε ἀργὸ - σὲ μέλος τοῦ Πέτρου Πελοποννησίου - τὸ Ἰδιόμελο τῆς Κασσιανῆς, ὅπως καὶ τὸ Κύριε, ἀναβαίνοντός σου ἐν τῷ Σταυρῷ στὸ τέλος τῆς Ἀκολουθίας τῶν Παθῶν (δηλαδὴ τοῦ Ὄρθρου τῆς Μ. Παρασκευῆς). Ὅμοίως, ἀργὴ μελοποίηση, εἴτε τοῦ Ἰακώβου Πρωτοψάλτου εἴτε τὴν σύντμησή της ποὺ ἀποδίδεται στὸν Ἰάκωβο Ναυπλιώτη, ἐπιλέγουμε καὶ γιὰ τὸ ἑπόμενο ἸδιόμελοἬδη βάπτεται κάλαμος. Πρόκειται γιὰ μιὰ μελικὴ ἀποφόρτιση μετὰ ἀπὸ τὰ ἔντονα συναισθήματα κατὰ τὴν ὁδοιπορία πρὸς τὸν Γολγοθᾶ ποὺ προηγουμένως ὑπηρετήθηκαν ἀπὸ σύντομες μελωδίες καὶ ταχεῖα χρονικὴ ἀγωγή.

Κατάνυξη καὶ Μ. Ἑβδομάδα

Ἀκοῦμε συχνά γιὰ κατανυκτικὲς Ἀκολουθίες, γιὰ κατανυκτικὰ τροπάρια καὶ ψαλμωδίες τῆς Μ. Ἑβδομάδος. Καὶ μᾶς διαφεύγει πάντοτε ἡ πραγματικὴ ἔννοια τοῦ ἐπιθέτου κατανυκτικὸς ὅταν προσδιορίζει ἕνα ὑμνογραφικὸ εἶδος. Κατανυκτικὸ λέγεται ἕνα ποίημα ποὺ ἔχει ὡς θέμα τὴν ἐφάμαρτο κατάσταση τῆς ψυχῆς καὶ τὴν ἀνάγκη της γιὰ μετάνοια καὶ ἐπιστροφή, μάλιστα ἐν ὄψει τῆς αἰωνίου κρίσεως ἢ τῆς ὥρας τοῦ θανάτου. Ἀλλ’ αὐτοῦ τοῦ τύπου ἡ ὑμνογραφία ἔκλεισε μαζὶ μὲ τὸ βιβλίο τοῦ Τριωδίου τὴν Παρασκευὴ πρὸ τῶν Βαΐων. Καί, παρότι μᾶς ἐμποδίζει νὰ τὸ δοῦμε ὁ ρηχὸς καὶ συναισθηματικὸς τρόπος ποὺ σκεφτόμαστε, ἡ Ὑμνογραφία κι ἡ ψαλμωδία τῆς Μ. Ἑβδομάδος εἶναι ξεκάθαρα δοξολογικὴ καὶ λαμπρή. Συγκινητική καὶ δραματική, ἴσως, μὰ πέρα ὡς πέρα δοξολογικὴ καὶ ὁλόλαμπρη. Μπορεῖ νὰ μαυροντύνονται οἱ ἱερεῖς μας καὶ τὰ ἅγια τῶν ἐκκλησιῶν μας γιὰ τοῦτες τὶς μέρες τῆς Μ. Ἑβδομάδες, ἀλλὰ πάντως ἡ λατρευτική μας σύναξη «λευχειμονεῖ τοῖς λόγοις» κατὰ τὴν διατύπωση τοῦ ἱεροῦ Χρυσοστόμου, «καὶ τοῖς ἄσμασι» θὰ προσθέταμε. Ἂς θυμηθοῦμε καὶ μιὰ σχετικὴ πατερικὴ διδασκαλία (τοῦ Ἀμφιλοχίου Ἰκονίου): «Ἐπιτάφιον ἑορτὴν τοῦ Σωτῆρος ἡμῶν ἑορτάζομεν σήμερον. Καὶ ὁ μέν, παρὰ τοῖς νεκροῖς κάτω τοῦ θανάτου τὰ δεσμὰ διαλύων καὶ φωτὸς τὸν Ἅδην πληρῶν καὶ ἀφυπνίζων τοὺς κεκοιμημένους· ἡμεῖς δὲ χορεύομεν ὑπὲρ γῆν, τὴν ἀνάστασιν φανταζόμενοι καὶ οὐ δεδοίκαμεν τὴν φθοράν, μὴ κατισχύση τῆς ἀφθαρσίας» (P.G. 39, 89).

Πηγή: http://ilisiotespsaltes.blogspot.gr/