Τελετουργικά Θέματα! (γ΄) Ο Ακάθιστος Ύμνος προς τη Θεοτόκο. (του Γεώργιου Ζαραβέλα)

Ο Ακάθιστος Ύμνος προς τη Θεοτόκο.

Γεωργίου Ζαραβέλα

Θεολόγου - Λειτουργιολόγου

Η Παναγία του Ακαθίστου
έργο Ιωάννου Ναυπλιώτου του Ναξίου

Ο Ακάθιστος Ύμνος είναι ένα μικρό αριστούργημα της πρώιμης βυζαντινής υμνογραφίας και το μόνο δείγμα, το οποίο για ειδικούς λόγους γλύτωσε από τον αδυσώπητο νόμο της παρακμής του είδους του· δεν ακρωτηριάσθηκε, ούτε αποβλήθηκε από τα εκκλησιαστικά βιβλία κι εξακολουθεί δεκαπέντε αιώνες τώρα να ψάλλεται κάτω από τους θόλους των Εκκλησιών.

Ανήκει στο υμνογραφικό είδος των κοντακίων, που αποτελούν μία από τις πρώτες πρωτότυπες μορφές υμνογραφικής παραγωγής της χριστιανικής Εκκλησίας, η οποία ακμάζει κατά τον Ε’ αιώνα, αλλά σταδιακά εγκαταλείπεται η λειτουργική χρήση τους από τον Η’ αιώνα και εξής. Ονομάζεται κοντάκιο, γιατί γραφόταν πάνω σε λεπτή μεμβράνη, η οποία τυλιγόταν γύρω από κοντό ξύλο. Άλλη ερμηνεία της ονομασίας του κοντακίου βασίζεται στο γεγονός ότι το κοντάκιο περιέχει «εν κοντώ», δηλαδή με συντομία, την όλη υπόθεση της εορτής, προς τιμή της οποίας συντέθηκε. ...

Ο Ακάθιστος Ύμνος έλαβε το προσωνύμιο «ακάθιστος» λόγω της ορθοστασίας προς τιμή της Θεοτόκου, όταν ο ύμνος ψαλλόταν. Ο συντάκτης του παραμένει ως σήμερα άγνωστος. Η πατρότητά του έχει αποδοθεί ανά τους αιώνες σε πολλούς υμνογράφους, με επικρατέστερο τον Ρωμανό τον Μελωδό. Άλλοι είναι οι Γεώργιος Πισίδης, Μέγας Φώτιος, Σέργιος Κωνσταντινουπόλεως, Γεώργιος Νικομηδείας, Γερμανός Α’ Κωνσταντινουπόλεως κ.α. Η συγγραφή του ανάγεται εσφαλμένα στη θαυματουργική διάσωση της Κωνσταντινούπολης από την πολιορκία των Αβάρων το 626. Η υπόθεση αυτή είναι αβάσιμη. Ο ύμνος είναι σαφώς προγενέστερος. Προϊόν της ευχαριστήριας δέησης μετά τη σωτηρία της Πόλης αποτελεί το σύγχρονο του 626 και λαοφιλές προοίμιο του ύμνου «Τη Υπερμάχω Στρατηγώ τα νικητήρια». 

"Ξένον τόκον ιδόντες..."

Η δομή του ύμνου συνίσταται από δύο στοιχεία, το προοίμιο και τους οίκους. Προοίμιο ονομάζεται το πρώτο, εισαγωγικό τροπάριο, το οποίο περιγράφει πολύ συνοπτικά το περιεχόμενο όλου του ύμνου. Εν προκειμένω συναντούμε τρία προοίμια, ένα παλαιό («Το προσταχθέν μυστικώς»), το οποίο γράφηκε ταυτόχρονα με όλο τον ύμνο και δύο μεταγενέστερα («Τη Υπερμάχω Στρατηγώ», «Ου παυόμεθα»). Οίκοι ονομάζονται όλα τα υπόλοιπα τμήματα του κοντακίου. Η ονομασία τους βασίζεται στο γεγονός ότι οικοδομούνται με στόχο την εξύμνηση του προσώπου ή του γεγονότος, στο οποίο αναφέρονται. 

Ο Ακάθιστος Ύμνος αποτελείται από είκοσι τέσσερις οίκους, όσα και τα γράμματα της αλφαβήτου, καθώς κάθε οίκος ξεκινά κατά σειρά με ένα εξ αυτών. Οι πρώτοι δώδεκα οίκοι (Α-Μ) έχουν αφηγηματικό χαρακτήρα, καθώς περιγράφουν γεγονότα από τη ζωή της Θεοτόκου και του Χριστού έως την Υπαπαντή. Οι δώδεκα επόμενοι οίκοι (Ν-Ω) έχουν θεολογικό χαρακτήρα και εξαίρουν τη νέα πραγματικότητα που έφερε στον κόσμο η Γέννηση του Χριστού. Οι οίκοι με μονό αριθμό είναι εκτενέστεροι από τους οίκους με ζυγό αριθμό. 

Στους μονούς οίκους περιλαμβάνονται και χαιρετισμοί προς το πρόσωπο της Παναγίας, γι’ αυτό και η τμηματική ανάγνωσή τους τις πρώτες τέσσερις Παρασκευές της Σαρακοστής είναι ευρέως γνωστή ως «Χαιρετισμοί». Επίσης, οι μονοί οίκοι τελειώνουν με το εφύμνιο «Χαίρε Νύμφη Ανύμφευτε», ενώ οι ζυγοί οίκοι με το «Αλληλούια». Οι χαιρετισμοί των μονών οίκων μπορούν να θεωρηθούν ως υμνογραφήματα βασισμένα στην κλασική αρχαία ελληνική ποίηση, στους ύμνους της λατρείας της ιουδαϊκής συναγωγής ή σε συριακά πρότυπα. 

"Άγγελος πρωτοστάτης..."

Ο Ακάθιστος Ύμνος είναι καθαρά λειτουργικό ποίημα και όχι σύνθεση για εξυπηρέτηση στιγμών της επικαιρότητας, όπως η σωτηρία της Κωνσταντινούπολης από τους Αβάρους. Ο ύμνος συνδέεται άμεσα με την εορτή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου. Αρχικά, ο Ευαγγελισμός εορταζόταν μαζί με τα Χριστούγεννα. Ο εορτασμός του Ευαγγελισμού την 25η Μαρτίου, δηλαδή εννέα μήνες πριν τα Χριστούγεννα, θεσπίστηκε από τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό. Ο Ακάθιστος Ύμνος συνδέθηκε, έκτοτε, με την εορτή αυτή. Η σύνδεση του Ύμνου με το Σάββατο της Ε’ εβδομάδας της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, γνωστό και ως Σάββατο του Ακαθίστου, ανάγεται στην Τουρκοκρατία, λόγω της σύμπτωσης της εορτής του Ευαγγελισμού με τη νηστεία της Σαρακοστής και την πρόθεση για εορτασμό της σε ημέρα που δεν ακολουθείται πλήρης νηστεία, όπως τις καθημερινές της Σαρακοστής. 

Στην εποχή μας, ο Ακάθιστος Ύμνος ψάλλεται στην Εκκλησία τις τέσσερις πρώτες Παρασκευές της Μεγάλης Σαρακοστής τμηματικά, ανά έξι οίκους (Α-Ζ, Η-Μ, Ν-Σ και Τ-Ω) και την πέμπτη Παρασκευή των Νηστειών ολόκληρος σε τέσσερις στάσεις. Η πράξη αυτή συνδέεται με τον πανηγυρικό εορτασμό του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, δηλαδή την αναγγελία από τον Αρχάγγελο Γαβριήλ ότι η Θεοτόκος θα γεννήσει τον Υιό του Θεού. Επειδή η εορτή αυτή περιβάλλεται από ημέρες νηστείας και πένθιμου χαρακτήρα, δεν υπάρχει η δυνατότητα εορτασμού προεόρτιων και μεθεόρτιων ημερών προς τιμή της Παναγίας. Έτσι, η Εκκλησία θέσπισε την ανάπτυξη της ψαλμωδίας του Ακάθιστου σε αυτές τις πέντε ημέρες, ώστε να εορτασθεί η ανάμνηση του Ευαγγελισμού με κάθε δυνατή μεγαλοπρέπεια. Κάτι αντίστοιχο αποτελούν οι Παρακλήσεις του Δεκαπενταυγούστου προς τη Θεοτόκο, στα πλαίσια των εορτασμών της Κοιμήσεως της Θεοτόκου.

"Τείχος ει των Παρθένων..."

Ο Ακάθιστος Ύμνος στη σύγχρονη τελετουργική πρακτική συνδέεται με την ακολουθία του Μικρού Αποδείπνου, το εσπέρας κάθε Παρασκευής της Σαρακοστής, εκτός από την Παρασκευή της Στ’ Εβδομάδας των Νηστειών, την επιλεγόμενη και ως «κουφή», επειδή ακριβώς δεν ακούγονται οι οίκοι του Ακαθίστου. Μετά από το «Άξιον Εστίν» της ακολουθίας του Αποδείπνου ψάλλεται ο κανόνας του Ακαθίστου «Ανοίξω το Στόμα μου», ποίημα του Ιωσήφ του Υμνογράφου. Στη συνέχεια ψάλλονται αργά και από τους δύο χορούς εναλλάξ οι στίχοι του «Τη Υπερμάχω Στρατηγώ», οπότε ο ιερέας θυμιάζει ολόκληρο το ναό και τους παριστάμενους πιστούς, ενώ ακολουθεί η απαγγελία των οίκων του Ακαθίστου, ψάλλεται ξανά δίχορο και σύντομα το «Τη υπερμάχω» και συνεχίζει κανονικά η ακολουθία του Αποδείπνου. 

Η διάταξη αυτή αλλάζει, εφόσον η εορτή του Ευαγγελισμού ή η επομένη ημέρα της απόδοσής της τύχει ημέρα Παρασκευή. Στην περίπτωση αυτή ψάλλεται η ακολουθία του Εσπερινού της Εορτής ή αντίστοιχα, της απόδοσης. Μετά το «Νυν απολύεις» ψάλλεται αργό, δίχορο το «Τη υπερμάχω», ακολουθούν οι οίκοι του Ακαθίστου και ξανά το «Τη Υπερμάχω» σύντομο, ενώ καταλυμπάνεται ο κανόνας του Ακαθίστου και συνεχίζεται η ακολουθία του Εσπερινού.

Η συνήθεια της πλειονότητας των λειτουργών να θυμιάζουν κατά τη διάρκεια της Θ’ ωδής του κανόνα («Άπας γηγενής») είναι αυθαίρετη και αναιρεί τη χρησιμότητα της απόδοσης του αρχαίου, αργού μέλους του τροπαρίου. Το πρώτο «Τη Υπερμάχω» ψάλλεται αργά σε αρχαίο μέλος από τους χορούς, ώστε να δοθεί στον ιερέα η δυνατότητα να θυμιάσει και να προετοιμαστεί για την απόδοση των οίκων του Ακαθίστου. Η πρακτική αυτή ίσως να επηρεάστηκε από τη θυμίαση κατά την θ’ ωδή του κανόνα στην ακολουθία του Όρθρου, δηλαδή μετά την εκφώνηση «Την Θεοτόκον και Μητέρα του Φωτός».

Παναγία του Ακαθίστου.

Την Παρασκευή της Ε’ Εβδομάδας η τυπική διάταξη είναι ελαφρά διαφορετική. Στην περίπτωση αυτή υπάρχουν δύο ξεχωριστές λειτουργικές επιλογές. Η ακολουθία του Ακαθίστου Ύμνου μπορεί να ψαλλεί αφενός, στην ακολουθία του Μικρού Αποδείπνου, όπου οι οίκοι λέγονται σε τέσσερις στάσεις, ανά έξι. Προτάσσεται το παλαιό προόίμιο του Ακαθίστου «Το προσταχθέν μυστικώς» και ακολουθεί η πρώτη στάση. Στη συνέχεια ψάλλονται εναλλάξ ωδές του κανόνα του Ακαθίστου και οι υπόλοιπες τρεις στάσεις, με την πρόταξη κάθε φορά του νεωτέρου προοιμίου του Ακαθίστου, δηλαδή του «Τη υπερμάχω». Ο Ακάθιστος Ύμνος, αφετέρου, μπορεί να ψαλλεί στην ακολουθία του Όρθρου του Σαββάτου, με τρόπο ανάλογο. Η διάταξη αυτή είναι η αυθεντική, αρχαιότερη και σαφώς πιο πολύπλοκη από την πρώτη, αλλά αναδεικνύει σε όλο της το μεγαλείο τη δυναμική του λειτουργικού τυπικού της Εκκλησίας.

Οι ακολουθίες των Χαιρετισμών και του Ακάθιστου Ύμνου αποτελούν τις πλέον λαοφιλείς. Η αμεσότητα των νοημάτων, η ευχάριστη αίσθηση που αφήνουν οι ύμνοι τους, αλλά και η αγάπη προς το πρόσωπο της Παναγίας, δημιουργούν ένα ιδιαίτερο κλίμα ευφροσύνης που κατακλύζει τους ναούς τα πέντε ανοιξιάτικα απογεύματα της Παρασκευής. Η ιδιαίτερα κατανυκτική ατμόσφαιρα, σε συνδυασμό με την πλουραλιστική έκρηξη της άνοιξης δημιουργούν κατάλληλο κλίμα εισαγωγής στη χαρά της αναμενόμενης Ανάστασης.