Τελετουργικά Θέματα! (β΄) Η τάξη και η σημασία της Σταυροπροσκύνησης! (του Γεώργιου Ζαραβέλα)

Η τάξη και η σημασία της Σταυροπροσκύνησης 

(Γ΄ Κυριακή των Νηστειών)

Γεωργίου Ζαραβέλα

Θεολόγου

ΜΑ Ιστορικής Θεολογίας - Λειτουργικής ΕΚΠΑ

Η Εκκλησία, κατά την Γ’ Κυριακή των Νηστειών, αλλά και καθ’ όλη την Δ’ εβδομάδα των Νηστειών, προβάλει μέσα στο εν γένει κατανυκτικό και ψυχωφελές κλίμα της νηστείας και ακριβώς στο μέσο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, ό,τι πολυτιμότερο έχει, τον Τίμιο Σταυρό του Κυρίου, για τον στηριγμό και την πνευματική ωφέλεια των πιστών. Η τοποθέτηση της προσκύνησης του Τιμίου Σταυρού κατά την ημέρα αυτή θεσμοθετήθηκε και για έναν ακόμα, πρακτικό λόγο. Η μνήμη της εύρεσης του Τιμίου Σταυρού από την αγία Ελένη τιμάται από την Ορθόδοξη Εκκλησία τη ΣΤ’ του μηνός Μαρτίου. Αυτό αποδεικνύεται και από το συναξάριο της ημέρας στο μηναίο του Μαρτίου, στο οποίο αναφέρεται ότι: «Τῇ αὐτῇ ἡμέρα, Μνήμη τῆς εὑρέσεως τοῦ τιμίου Σταυροῦ, ὑπὸ τῆς μακαρίας Ἑλένης», όπως επίσης, δύο γραμμές πιο κάτω «Τῇ αὐτῇ ἡμέρα, Μνήμη τῆς εὑρέσεως τῶν τιμίων ἡλων».

Η ημέρα αυτή, δηλαδή η Στ’ Μαρτίου, συμπίπτει συνήθως με τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή. Δεν είναι δυνατό, επομένως, να τελεστεί η εορτή με τη δέουσα λαμπρότητα, καθότι το ύφος των ημερών είναι πένθιμο και δεν τελείται πλήρης Θεία Λειτουργία, με εξαίρεση τα Σάββατα και τις Κυριακές των εβδομάδων των Νηστειών, σύμφωνα και με τους κανόνες ΜΘ’ (49) και ΝΑ’ (51) της Συνόδου της Λαοδικείας και ΝΒ’ (52) της Εν Τρούλλω Πενθέκτης Οικουμενικής Συνόδου. Οι Πατέρες της μονής Στουδίου στην Κωνσταντινούπολη, οι οποίοι κατά τον Η’ αιώνα αναδιάρθρωσαν τις ακολουθίες του λειτουργικού βιβλίου του Τριωδίου, μετέθεσαν την εορτή του Σταυρού στην Γ’ Κυριακή των Νηστειών, στο μέσο της Τεσσαρακοστής, καθιερώνοντας και την πρόθεση του Τιμίου Σταυρού στο μέσο του ναού προς προσκύνηση.

Με βάση όλα αυτά, η Εκκλησία υψώνει στο μέσο του ευχαριστιακού σώματος το πιο ισχυρό από τα όπλα της. Το τυπικό της τελετής έχει ως εξής. Ο ιερέας, μετά το πέρας της Δοξολογίας, κατά τη διάρκεια που οι χοροί ψάλλουν το ασματικό Άγιος ο Θεός, εισοδεύει εξερχόμενος από τη βόρεια πύλη του ιερού, φέροντας πάνω από το κεφάλι τον Τίμιο Σταυρό πάνω σε δίσκο στολισμένο με άνθη, κυρίως βιολέτες και δεντρολίβανο, και με τρία αναμμένα κεριά, τα οποία συμβολίζουν την τριαδικότητα των υποστάσεων του Θεού. Όταν φτάσει στο μέσο του ναού, πλησιάζει το ευπρεπισμένο μικρό τραπέζι -«τετραπόδιο», όπως αναφέρεται στα ισχύοντα τυπικά, το περιέρχεται τρεις φορές και αφού σταθεί δυτικά από αυτό, στραμμένος προς την ανατολή, εκφωνεί «Σοφία ὁρθοὶ» και αποθέτει το δίσκο με τον Σταυρό σε αυτό. Στη συνέχεια θυμιάζει κυκλικά τρεις φορές τον Τίμιο Σταυρό, ψάλλοντας το τροπάριο «Σῶσον Κύριε τὸν λαόν σου», το οποίο και επαναλαμβάνουν οι χοροί των ψαλτών από μία φορά. Ακολούθως, προσκυνεί τρεις φορές τον Σταυρό ψάλλοντας το τροπάριο «Τὸν Σταυρόν σου προσκυνοῦμεν Δέσποτα, καὶ τὴν ἁγίαν σου Ἀνάστασιν δοξάζομεν», το οποίο και επαναλαμβάνουν ομοίως οι χοροί. Ακολουθεί ο ασπασμός του από τον ιερέα και όλο το λαό, ενόσω οι χοροί ψάλλουν τα διατεταγμένα τροπάρια, ώσπου όλος ο λαός να προσκυνήσει τον Τίμιο Σταυρό, λαμβάνοντας ως ευλογία από το χέρι του ιερέα άνθη από τον δίσκο του Σταυρού. Ακολουθεί το απολυτίκιο «Σῶσον Κύριε τὸν λαόν σου» και αρχίζει η Θεία Λειτουργία. 

Σε πολλούς ναούς υπάρχει η νεώτερη συνήθεια της τέλεσης της προσκύνησης του Σταυρού στο τέλος της Θείας Λειτουργίας και συγκεκριμένα μετά από το «Είη το όνομα Κυρίου». Η πρακτική αυτή δεν μαρτυρείται σε καμία τυπική διάταξη, είναι τελετουργικά αβάσιμη και καλό θα ήταν να αποφεύγεται, παρά το όφελος της εξυπηρέτησης των αργοπορημένων πιστών. Η μετάθεση της τελετής μετά τη Θεία Λειτουργία αλλοιώνει τη δομή της, αλλά και το πλούσιο περιεχόμενο των οντολογικών συμβολισμών της.

Ο Σταυρός παραμένει προς προσκύνηση στο κέντρο του Ναού έως και την Θ’ Ώρα της Παρασκευής της Δ’ Εβδομάδας των Νηστειών που ακολουθεί. Στο τέλος της ανάγνωσης της Θ’ Ώρας, μετά την ανάγνωση της ευχής «Παναγία Τριάς, τὸ ὁμοούσιον κράτος» ο ιερέας εξέρχεται από το ιερό προς το μέσον του ναού. Πλησιάζει τον Τίμιο Σταυρό και αφού θυμιάσει και τον προσκυνήσει, επανεισάγει τον Σταυρό στο Ιερό Βήμα προπορευόμενου λαμπαδούχου με θυμιατό, ευλογώντας με αυτόν το λαό. 

Το περιεχόμενο της υμνογραφίας διαποτίζεται από το σταυροαναστάσιμο μήνυμα των ημερών. Η ακολουθία της εορτής του Τιμίου Σταυρού, εφόσον ανήκει στις δεσποτικές εορτές, συμψάλλεται με την αναστάσιμη ακολουθία από το βιβλίο της Παρακλητικής, έχοντας μάλιστα ιδιαίτερα αντίφωνα, αλλά και μοναδικό κανόνα στον όρθρο, καθώς ο αναστάσιμος κανόνας του ήχου της Κυριακής δεν ψάλλεται. Τα υμνολογικά μέρη της εβδομάδας αυτής προέρχονται από τη γραφίδα του Θεοδώρου του Στουδίτου, καθώς υπήρξε ένας από τους καθιερωτές του εορτασμού της προσκύνησης του Τιμίου Σταυρού κατά την ημέρα αυτή, αλλά και την ακολουθούσα εβδομάδα. 

Το φωτεινό παράθυρο της Ανάστασης του Κυρίου, το οποίο ανοίγει με την πρόθεσή του ο Τίμιος Σταυρός, γίνεται πασιφανές και στην υμνολογία της ημέρας. Ο κανόνας του όρθρου της Κυριακής αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα. Εκτός από το περιεχόμενό του, το οποίο είναι σταυροαναστάσιμο και μας αποδεικνύει τη συνάφεια που έχει ο Τίμιος Σταυρός με την δι’ αυτού τριήμερη νίκη του Χριστού, ακόμα και τα εξωτερικά, μορφολογικά χαρακτηριστικά του κανόνα μας προετοιμάζουν για το παγχαρμόσυνο γεγονός της Ανάστασης. Ο εν λόγω κανόνας έχει συντεθεί με πρότυπο τον κανόνα του όρθρου της Κυριακής του Πάσχα, δηλαδή έχει μελωδηθεί στον α’ ήχο, με βάση τον ειρμό α’ ωδής «Αναστάσεως ημέρα». Η αγγελία της Ανάστασης του Κυρίου περιτρέχει ολόκληρο τον κανόνα, πάντα όμως σε συνάφεια με την προσκύνηση του Τιμίου Σταυρού.

Ο Τίμιος Σταυρός παραλληλίζεται ιδιαίτερα την Κυριακή της Σταυροπροσκύνησης με βασιλικό τρόπαιο. Ο βασιλέας, μετά τη νίκη του στη μάχη και επικειμένης της άφιξής του στην πόλη ως νικητή, στέλνει στο βασίλειό του τα σύμβολα της εξουσίας του, ώστε να καταστεί ο λαός ενήμερος της νίκης του στον πόλεμο. Έτσι και η Εκκλησία, πριν από τη νίκη του Χριστού επί του θανάτου, προθέτει τον Τίμιο Σταυρό, ως το σύμβολο της βασιλικής εξουσίας Του. δηλαδή Το Ξύλο του Σταυρού καθίσταται προπομπός της νίκης του Χριστού και προμήνυμα της Ένδοξης Ανάστασής Του, η οποία πλησιάζει. Ο Σταυρωθείς Βασιλιάς νικά τον εχθρό του βασιλείου Του, δηλαδή τον Άδη και το θάνατο, ανοίγοντας για τον άνθρωπο την κεκλεισμένη, εξαιτίας του προπατορικού αμαρτήματος, πύλη της επουράνιας βασιλείας, μέσω του Σταυρού και του θανάτου Του. Ο Σταυρός του Χριστού τίθεται και εδώ ως σύμβολο και προαναγγελία της Ανάστασης που έπεται.