Τελετουργικά Θέματα (ξστ΄) Η ώρα τέλεσης της Θείας Λειτουργίας των Προηγιασμένων! Από τον Λειτουργιολόγο Γεώργιο Ζαραβέλα!

Η ώρα τέλεσης της Θείας Λειτουργίας των Προηγιασμένων

 Γεωργίου Ζαραβέλα

Θεολόγου

ΜΑ Ιστορικής Θεολογίας - Λειτουργικής ΕΚΠΑ

 

 

Η Θεία Λειτουργία ή ορθότερα ακολουθία των Προηγιασμένων Τιμίων Δώρων είναι άμεσα συνυφασμένη με τη λειτουργική περίοδο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Τις νηστίσιμες ημέρες, κατά τις οποίες δεν επιτρέπεται η τέλεση τελείας Θείας Λειτουργίας, λόγω του πανηγυρικού χαρακτήρα της, δεν θα υπήρχε η δυνατότητα μετάληψης των Τιμίων Δώρων. Η τέλεση της ακολουθίας των Προηγιασμένων εξυπηρετεί αυτή την ανάγκη των πιστών, συμβιβάζοντας το αλειτούργητο των καθημερινών της Μεγάλης Τεσσαρακοστής με τις πνευματικές ανάγκες των μελών του Σώματος.

Οι ημέρες, κατά τις οποίες τελείται η ακολουθία των Προηγιασμένων, είναι η Τετάρτη και η Παρασκευή όλων των εβδομάδων της Σαρακοστής, η Πέμπτη του Μεγάλου Κανόνος και οι τρεις πρώτες ημέρες της Μεγάλης Εβδομάδας, σύμφωνα με το Τυπικό της Μονής του Αγίου Σάββα. Προηγιασμένη μπορεί να τελεσθεί και κατά τις ημέρες μνήμης εορταζόμενων αγίων, εφόσον αυτές συμπέσουν σε καθημερινή της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Παλαιότερα υπήρχε η δυνατότητα τέλεσής της την Τετάρτη και Παρασκευή της Τυρινής, αλλά και τη Μεγάλη Παρασκευή, πρακτική, η οποία συν τω χρόνω εξέπεσε της λειτουργικής τάξης. Ο νβ’ κανόνας της Πενθέκτης Οικουμενικής Συνόδου ορίζει την καθημερινή τέλεσή της κατά τις νηστίσιμες ημέρες της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, θεώρηση που ουσιαστικά υποδεικνύει πότε είναι δυνατή η τέλεσή της, χωρίς να επιβάλλει καθημερινή μετάληψη από Προηγιασμένα Δώρα.
Ο χρόνος – ώρα της ημέρας, κατά τον οποίο τελείται η ακολουθία των Προηγιασμένων, είναι αδιαμφισβήτητα το εσπέρας. Η δομή της ακολουθίας μαρτυρά την τελετουργική συνάφειά της με τον Εσπερινό, αφού έχει συντεθεί ως φυσιολογική προέκτασή του. Στις χειρόγραφες πηγές δεν υπάρχει καμία μαρτυρία συσχετισμού της Προηγιασμένης με άλλη ακολουθία του νυχθημέρου. Τα επιμέρους στοιχεία της και οι αναφορές της δηλώνουν τον εσπερινό χαρακτήρα της.

Η μετάληψη των Προηγιασμένων Δώρων το απόγευμα, μετά την τέλεση της ακολουθίας του Εσπερινού, συνδέεται με την αυστηρή νηστεία των ημερών, η οποία τηρείται κατά τις ημέρες τέλεσης της Προηγιασμένης. Η νηστεία της Μεγάλης Τεσσαρακοστής είναι απόλυτη και λύεται μετά την τέλεση της ακολουθίας του Εσπερινού, οπότε οι πιστοί μπορούν να διατραφούν με ξηροφαγία. Ο Συμεών Θεσσαλονίκης αναφέρει ότι «περὶ τὴν ἐνάτην ὥραν ταύτην τελοῦμεν τὴν τελετὴν, ἀποσώζοντες τὸν ὅρον τῆς νηστεῖας, ἅπαξ πρὸς ἑσπέραν ἐσθίειν τετυπωμένου».

Η μετάθεση της μετάληψης των Προηγιασμένων Δώρων το πρωί είναι νεώτερο έθος, το οποίο έχει τις ρίζες του στην Τουρκοκρατία. Οι ακολουθίες του νυχθημέρου επηρεάστηκαν από την πρακτική αυτή, αφού ο Εσπερινός με την ακολουθία των Προηγιασμένων τελείται συνημμένα μετά τις διατεταγμένες ακολουθίες το πρωί (Μεσονυκτικό, Όρθρος, Ώρες). Η τέλεση των Προηγιασμένων μαζί με τον Εσπερινό το πρωί είναι ουσιαστικά τυπική, αφού η όλη δομή της ακολουθίας είναι άμεσα συνδυασμένη με την εσπερινή ακολουθία.

Ο λόγος της μετάθεσης των Προηγιασμένων κατά τις πρωινές ώρες δεν είναι ξεκάθαρος, αλλά υπάρχουν δύο βασικές θέσεις. Η πρώτη αιτία σχετίζεται με τη διευκόλυνση για την προσέλευση στη Θεία Κοινωνία. Η αιτία αυτή φαίνεται εύλογη, αλλά είναι περισσότερο προσχηματική. Η εποχή κατά την οποία άρχισε η μετακίνηση της ακολουθίας το πρωί δεν χαρακτηρίζεται για τη συχνή προσέλευση των πιστών στο ευχαριστιακό ποτήριο, αφού οι χριστιανοί κοινωνούσαν μόνο κατά τις μεγάλες εορτές. Η δυνατότητα των πιστών, επίσης, να προσέλθουν στην ακολουθία το πρωί είναι αμφισβητήσιμη, αφού η λειτουργική πράξη έχει αποδείξει ότι η εσπερινή τέλεση της Προηγιασμένης προσελκύει μεγαλύτερο πλήθος χριστιανών.

Η δεύτερη και επικρατέστερη θεώρηση συνδέει τη μετάθεση τέλεσης της Προηγιασμένης το πρωί με το ζήτημα της νηστείας. Η συνείδηση των πιστών εναντιωνόταν στην κατάλυση της νηστείας πριν από την τέλεση του Εσπερινού, σύμφωνα με τα υπό των κανόνων διατεταγμένα. Για το λόγο αυτό η εσπερινή ακολουθία μετατοπίστηκε σταδιακά το πρωί, ώστε οι πιστοί να τρώγουν ακώλυτα, φυσικά στο πλαίσιο της αυστηρής νηστείας - ξηροφαγίας, χωρίς να παραμένουν σε ολοήμερη ασιτία. Η μετάθεση του Εσπερινού των καθημερινών της Μεγάλης Τεσσαρακοστής επηρέασε και το χρόνο τέλεσης της ακολουθίας των Προηγιασμένων, αφού και εκείνη συνακολούθησε.

Η μαρτυρία ενός ζηλωτή πιστού του ΙΖ’ αι. είναι χαρακτηριστική για τα αίτια της χρονικής μετάθεσης των δύο ακολουθιών κατά τις πρωινές ώρες. Ο πιστός εκείνος κατηγορεί τους χριστιανούς της εποχής του ως υποκριτές, αφού φαίνονταν ολιγόπιστοι σε σύγκριση με τους Μουσουλμάνους. Οι τελευταίοι τηρούσαν ολοήμερη νηστεία κατά τις δικές τους περιόδους νηστείας και κατέλυαν μόνο μετά τη δύση του ηλίου, σε αντίθεση με τους χριστιανούς, οι οποίοι εφηύραν την πρωινή μετάθεση της εσπερινής ακολουθίας, ώστε να έχουν τυπικά ήσυχη τη συνείδησή τους, αφού ναι μεν κατέλυαν την ολοήμερη νηστεία, αλλά αυτό γινόταν μετά την τέλεση του Εσπερινού.

Η ορθή πρακτική τέλεσης της ακολουθίας των Προηγιασμένων το απόγευμα της Τετάρτης επανακάμπτει κατά τις τελευταίες δεκαετίες και αποκαθιστά την αρχαία λειτουργική πρακτική. Η αποκατάσταση του εσπερινού χαρακτήρα της ακολουθίας είναι δυνατή μόνο την Τετάρτη, σε αντίθεση με την Παρασκευή, οπότε η εσπερινή τέλεση των Προηγιασμένων είναι πλέον δυσχερής. Το εσπέρας της Παρασκευής δεσπόζει στη λειτουργική ζωή η ακολουθία των Χαιρετισμών προς τη Θεοτόκο. Η τέλεση της Προηγιασμένης πριν ή μετά τους Χαιρετισμούς είναι αδόκιμη ή/και λειτουργικά απαράδεκτη.

Ο συνδυασμός των δύο ακολουθιών είναι οξύμωρος, αφού ο χαρακτήρας τους είναι τελείως διαφορετικός, εφόσον η Προηγιασμένη είναι πένθιμη, σε αντίθεση με το πανηγυρικό και εγκωμιαστικό κλίμα των Χαιρετισμών. Ο χρονικός συσχετισμός των δύο ακολουθιών θα δημιουργούσε μία μακροσκελή ακολουθία, που θα προκαλούσε τη δυσφορία των πιστών, αλλά και πνευματική ακαταστασία. Η μόνη δυνατή λύση θα ήταν η τέλεση του Εσπερινού και της Προηγιασμένης πριν από το Απόδειπνο και τους Χαιρετισμούς. Η αντίστροφη διάταξη είναι απαράδεκτη, αφού ανατρέπεται η σειρά των ακολουθιών του νυχθημέρου, αλλά παλινδρομεί και ο χαρακτήρας των ακολουθιών μεταξύ πένθους και πανηγύρεως.

Η Παρασκευή της Στ’ εβδομάδας των Νηστειών («Κουφή Εβδομάδα») είναι η μόνη της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, κατά την οποία δεν ψάλλεται ο Ακάθιστος Ύμνος και η ακολουθία των Χαιρετισμών. Η μεταφορά του Εσπερινού και της Προηγιασμένης το εσπέρας της ημέρας αυτής είναι εφικτή και δεν δημιουργεί ιδιαίτερα πρακτικά προβλήματα, αρκεί να τελεστεί πριν από το Μικρό Απόδειπνο με τον κανόνα του Λαζάρου. Το τελευταίο, άλλωστε, μπορεί να ψαλλεί και κατά μόνας, σε αντίθεση με την ακολουθία των Χαιρετισμών, που είναι λαοαγάπητη και συγκεντρώνει πλήθη πιστών στο ναό.

Η λογικότερη λύση για τη σύγχρονη τυπική διάταξη της ακολουθίας των Προηγιασμένων είναι η τέλεση της ακολουθίας το εσπέρας της Τετάρτης, στην αρχική και φυσική θέση της και το πρωί Παρασκευής, αφού η νεώτερη ακολουθία των Χαιρετισμών έχει πλέον καταλάβει το κενό, το οποίο άφησε η μετάθεση των Προηγιασμένων Τιμίων Δώρων το πρωί, και κυριαρχεί στο λειτουργικό πλαίσιο της ημέρας.

Βιβλιογραφία:

Συμεών Θεσσαλονίκης, «Ἀποκρίσεις πρός τινας ἐρωτήσεις ἀρχιερέως ἠρωτηκότος αὐτόν», Migne PG 155, στ. 829C-952D.  

Φουντούλη Ιω. Μ., Απαντήσεις εις λειτουργικάς απορίας, τ. Γ’, εκδ. Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 2002³.  

Του Ιδίου, Λειτουργική Α’, Εισαγωγή στη Θεία Λατρεία, εκδ. Μυγδονία, Θεσσαλονίκη 2000³.