Τελετουργικά θέματα! (ιγ΄) Η σημασία και ο χρόνος τέλεσης της ακολουθίας της Αρτοκλασίας. (του Γεωργίου Ζαραβέλα)

Η σημασία και ο χρόνος τέλεσης της ακολουθίας της Αρτοκλασίας.

Γεωργίου Ζαραβέλα

Λειτουργιολόγου

Καθηγητού Θεολόγου

Α΄ Αρσακείου Γυμνασίου Ψυχικού

Η προσφορά άρτων για ευλογία στο ναό αποτελεί παλαιότατη συνήθεια, οι βάσεις της οποίας ανάγονται στην προχριστιανική εποχή. Ο άρτος συνιστά, διαχρονικά, μια από τις βασικότερες τροφές του ανθρώπου και γι’ αυτό αποτελεί σεβαστό είδος διατροφής από όλες τις θρησκείες. Ο άρτος στην Εκκλησία του Χριστού είναι ακόμα πιο σεβαστός, αφού ο ίδιος ο Κύριος ευλογώντας τον, τον κατέστησε ως την κατ’ εξοχήν αρμόζουσα στον άνθρωπο τροφή. Η ευλογία των πέντε άρτων και ο χορτασμός των πεντακισχιλίων ανδρών, η ευλογία και η κλάση των άρτων στην Εμμαούς και φυσικά η κλάση του άρτου κατά την παράδοση του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας από τον ίδιο τον Κύριο στο Μυστικό Δείπνο είναι μερικά παραδείγματα από την επίγεια δράση Του. Στην τελευταία περίπτωση ο άρτος μεταβάλλεται και καθίσταται αυτό το ίδιο το Σώμα του Χριστού, του ἄρτου τοῦ ἐκ τοῦ οὐρανοῦ καταβάντος.

Η κεντρική θέση του άρτου στη λατρεία της Εκκλησίας καθίσταται εμφανής και σήμερα, δεδομένου ότι αποτελεί το ένα από τα συστατικά της Θείας Ευχαριστίας, και κατά τη μεταβολή των Τιμίων Δώρων καθίσταται Σώμα Χριστού. Η σημαντική παρουσία του άρτου στη λατρεία προβάλλεται σε δεύτερο πλάνο με την ακολουθία της αρτοκλασίας.

Κατά την ευλογία της αρτοκλασίας, αγιάζονται πρωτίστως και κυρίως πέντε άρτοι, σύμφωνα και με το κυριακό θαύμα της αύξησης των ισαρίθμων άρτων. Οι άρτοι πρέπει να είναι ίδιοι, ως προς τα υλικά και τον τρόπο ζύμωσης, με τους προσφερόμενους στην προσκομιδή του ναού για την επιτέλεση της Ιεράς Μυσταγωγίας, δηλαδή να είναι ένζυμοι, ζυμωμένοι από αλεύρι σίτου και να φέρουν στην επιφάνειά τους τη σφραγίδα ΙΣ-ΧΣ - ΝΙ-ΚΑ. Ο ένας από αυτούς είναι, συνήθως, εμφανώς μεγαλύτερος και τίθεται προς ευλογία στο κέντρο και ανώτερα από τους υπόλοιπους τέσσερις. Η σημερινή συνήθεια προσφοράς άρτων ζυμωμένων με τη μορφή γλυκίσματος ή ακόμα και με την επικάλυψη ζάχαρης δεν έχει καμία αναφορά στην παλαιά τάξη της ακολουθίας, η οποία τηρείται μέχρι σήμερα σε αρκετές Ιερές Μονές. Η εξωραϊσμένη μορφή των άρτων έρχεται σε αντίθεση με τον πραγματικό σκοπό της αρτοκλασίας, που σε καμία περίπτωση δεν είναι ο κορεσμός των αισθήσεων.

Η ακολουθία της αρτοκλασίας περιλαμβάνει και την ευλογία οίνου, ελαίου και σίτου. Η χρήση αυτών των ειδών δεν είναι τυχαία, καθώς αποτελούν μερικά από τα βασικότερα είδη διατροφής του ανθρώπου. Τα τρόφιμα αυτά μνημονεύονται πολλές φορές στο βιβλικό κείμενο, ενώ τυγχάνουν ευλογίας και από τον ίδιο τον Κύριο κατά την επίγεια δράση Του. Τα είδη αυτά προσάγονται στο ναό, ώστε να ευλογηθεί ολόκληρη η συγκομιδή και οι προμήθειες των πιστών, όπως και στην περίπτωση της ευλογίας των απαρχών, δηλαδή των πρώτων καρπών κάθε καλλιέργειας, με στόχο της ευλογία όλης της σοδειάς. Η συν-ευλογία του σίτου δεν απαντάται συχνά στη σύγχρονη πρακτική, θα ήταν καλό, όμως, να παρατίθεται μικρή ποσότητά του μαζί με τα άλλα είδη, καθώς μνημονεύεται και στην ευχή της ευλογίας τους. Μαζί με τα ανωτέρω, τέλος, τοποθετούνται πέντε καθαρά κεριά σε σταυρική διάταξη, πάνω σε ειδικό μανουάλι.

Οι πέντε άρτοι προσφέρονται προς ευλογία ακέραιοι και τεμαχίζονται αποκλειστικά μετά την ευλογία της αρτοκλασίας, ώστε να διανεμηθούν στους πιστούς, ενώ τα λοιπά τρία είδη επιστρέφονται σε όποιον προσέφερε την αρτοκλασία, ώστε να τοποθετηθούν ξανά μαζί με το υπόλοιπο σιτάρι, λάδι και οίνο του νοικοκυριού ως ευλογία. Στις σύγχρονες αστικές οικογένειες, στις οικίες των οποίων δεν υπάρχουν μεγάλα αποθέματα από αυτά, μπορούν να καταναλώνονται απευθείας από την οικογένεια ή έστω να παραμένουν στο ναό προς εξυπηρέτηση των αναγκών του. Τα ήδη ευλογημένα προϊόντα, πάντως, σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να επαναχρησιμοποιούνται σε επόμενες ακολουθίες της αρτοκλασίας, αφού είναι ήδη αγιασμένα και ο σκοπός της ευλογίας τους δεν είναι η τυπική τοποθέτησή τους μαζί με τους άρτους στο σχετικό τραπέζι.

Η θέση της ακολουθίας της αρτοκλασίας στο τελετουργικό της Εκκλησίας απαντάται στις μοναστικές αγρυπνίες, οι οποίες τελούνται κατά τη μνήμη μεγάλων εορτών και εορταζομένων αγίων. Οι άρτοι ευλογούνται, συγκεκριμένα, κατά τη διάρκεια του Εσπερινού, στην ειδική τελετή της λιτής, η οποία λαμβάνει χώρα στο νάρθηκα του καθολικού, μετά τα πληρωτικά και πριν τα απόστιχα. Η σημασία της αρτοκλασίας είναι καθαρά πρακτική, αφού στηρίζει σωματικά τους μοναχούς, ώστε να αντέξουν τη μακρά έκταση της ακολουθίας, ενώ θυμίζει την τάξη των παλαιοχριστιανικών συνάξεων, στις οποίες οι συναγμένοι πιστοί συνέτρωγαν πριν από την ανάμνηση του Κυριακού Δείπνου, δηλαδή την τέλεση της Θείας Ευχαριστίας.

Η πρακτική αυτή του μοναστικού τυπικού εισχώρησε σταδιακά και στην ενοριακή πράξη και συγκεκριμένα στους πανηγυρικούς εσπερινούς μεγάλων εορτών ή σε μνήμες εορταζομένων αγίων. Η αρτοκλασία μετακλήθηκε αργότερα κατ’ άκρα οικονομία και στις πρωινές ακολουθίες, λόγω των αναγκών του κοσμικού βίου και προς διευκόλυνση των πιστών, περί το τέλος της ακολουθίας του όρθρου και πριν από την έναρξη της Θείας Λειτουργίας. Η μετάθεση αυτή αλλοίωσε την αρχική σημασία της αρτοκλασίας, δηλαδή το στηριγμό των αγρυπνούντων αδελφών στις ιερές μονές. Ο κίνδυνος επισκίασης, όμως, αυτού καθ’ αυτού του κέντρου της σύναξης, δηλαδή της Θείας Ευχαριστίας, από την ευλογία των άρτων χρήζει ιδιαίτερης προσοχής από τους λειτουργούς. Το φαινόμενο τέλεσης της αρτοκλασίας ακόμα και κατά τη διάρκεια ή μετά το πέρας της Θείας Λειτουργίας είναι καινοφανές, αστήρικτο λειτουργικά και θεολογικά και πρέπει να αποφεύγεται.

Η τέλεση της ακολουθίας έχει νοηματική συνάφεια με την εσπερινή ακολουθία και όχι με την ακολουθία του όρθρου, όπως επέβαλλε η λαϊκή ευσέβεια στη λατρεία. Η κινούμενη από ευσέβεια, αλλά ανατρεπτική της κανονικής λειτουργικής πρακτικής συνήθεια μετέστρεψε το αρχικό νόημα της ακολουθίας, επηρεάζοντας και τη μοναδικότητα της Θείας Ευχαριστίας, του Μυστηρίου των Μυστηρίων. Η ευλογία άρτων κατά τη διάρκεια της Θείας Λειτουργίας απάδει προς την ουσία της λατρείας της Εκκλησίας, όπου αποκλειστική θέση κατέχει ο ευχαριστιακός άρτος, το Σώμα του Κυρίου. Η ευλόγηση κοινών άρτων είναι αδιανόητη, όταν το εκκλησιακό σώμα συνάγεται γύρω από τον κοινό ευχαριστιακό άρτο και το κοινό ποτήριο.

Η ασυμβατότητα του πανηγυρικού χαρακτήρα της ευλογίας των άρτων με το πένθιμο ύφος της Μεγάλης Τεσσαρακοστής είναι δηλωτική για τον καιρό τέλεσης ή μη της ακολουθίας. Η αρτοκλασία, σύμφωνα με την ισχύουσα κανονική τάξη, δεν μπορεί να τελείται κατά τις νηστίσιμες ημέρες της τεσσαρακονθήμερης περιόδου. Η Εκκλησία, όμως, και πάλι κατ’ άκρα οικονομία, ύστερα από τις απαιτήσεις των ποιμαντικών αναγκών του λαού, όρισε να ευλογούνται άρτοι κατά τις ημέρες τέλεσης Προηγιασμένης Θείας Λειτουργίας, αμέσως μετά το "Κατευθυνθήτω". Η τάξη αυτή είναι εφικτή, δεδομένου ότι η Προηγιασμένη Θεία Λειτουργία αποτελεί απλή ακολουθία μετάδοσης των Τιμίων Δώρων στους πιστούς και όχι τελεία Θεία Λειτουργία. Η συνήθεια αυτή θα ήταν καλό να αποφεύγεται, ώστε να μη διασαλεύεται η κανονική τάξη και να υπάρχει στοιχειώδης διάκριση των ημερών και των περιόδων του εκκλησιαστικού έτους.