Οδοιπορικό στη Βυζαντινή Νάξο (α΄) Ο Ιερός Ναός της Αγίας Κυριακής Καλλονής με τις σπάνιες ανεικονικές τοιχογραφίες (της Ειρήνης Βασιλάκη)

Με τη χάρη του Θεού ξεκινάει σήμερα μια νέα Θεματική Ενότητα με τίτλο «Οδοιπορικό στη Βυζαντινή Νάξο». Η Ενότητα αυτή έχει ως σκοπό την ενημέρωση των αναγνωστών του ιστολογίου μας σχετικά με την πλούσια βυζαντινή ιστορία των ναών της Νάξου. Το νησί μας δεν έχει τυχαία χαρακτηριστεί ως ο Μυστράς του Αιγαίου. Εδώ έχουν εντοπιστεί περίπου 140 βυζαντινοί ναοί και περισσότερα από 180 τοιχογραφικά στρώματα. Ο αριθμός αυτός είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακός αν αναλογιστεί κανείς ότι η Νάξος διασώζει μόνη της πολλές περισσότερες τοιχογραφίες από όσες διατηρούν όλες οι υπόλοιπες Κυκλάδες μαζί. Αλλά και στατιστικά – ως προς την πυκνότητα των ναών – έρχεται δεύτερη μετά την Κρήτη, την οποία ξεπερνάει όμως ως προς τη χρονική έκταση που καταλαμβάνουν τα σωζόμενα μνημεία της, από τον 6ο έως τον 15ο αιώνα (1.000 χρόνια). Την επιμέλεια και παρουσία των θεμάτων θα έχει η αρχαιολόγος και κάτοχος μεταπτυχιακού διπλώματος ειδίκευσης (master) στη Διαχείριση Μνημείων κ. Ειρήνη Βασιλάκη την οποία και ευχαριστούμε πολύ.

«Ο Ιερός Ναός της Αγίας Κυριακής Καλλονής

 με τις σπάνιες ανεικονικές τοιχογραφίες»

Ειρήνης Βασιλάκη

Αρχαιολόγου

ΜΑ Διαχείρισης Μνημείων

Ιερός Ναός Αγίας Κυριακής Καλλονής Απειράνθου Νάξου

 Ένας από τους σπουδαιότερους βυζαντινούς ναούς της Νάξου, γνωστός για τις μοναδικές στον κόσμο ανεικονικές τοιχογραφίες του, είναι ο ναός της Αγίας Κυριακής Καλλονής. Ως προς την αρχιτεκτονική του το μνημείο δεν έχει ιδιαιτερότητες.
        Εντυπωσιάζει, όμως, τον επισκέπτη – προσκυνητή η αίσθηση ότι στέκεται εκεί αγέρωχο από τον 9ο αιώνα, δηλαδή για περίπου 1.200 χρόνια. Ο τοιχογραφικός του διάκοσμος και συγκεκριμένα η απεικόνιση πτηνών στον ημικύλινδρο της αψίδας (μέσα στο ιερό), αποτελεί μοναδική παράσταση τέτοιου τύπου σε όλη τη βυζαντινή οικουμένη και συνδέεται με την περίοδο της εικονομαχίας. Την περίοδο αυτή (726 – 843) απαγορευόταν η απεικόνιση των προσώπων του Χριστού, της Παναγίας και των Αγίων σε τοιχογραφίες και εικόνες. Έτσι οι εκκλησίες διακοσμούνταν με ζωικά, φυτικά και γεωμετρικά μοτίβα.

Αρχιτεκτονική 

Εικ. 1. Άποψη του Ναού από νοτιοδυτικά

    Ο ναός της Αγίας Κυριακής βρίσκεται στα βορειοανατολικά της Απειράνθου στην περιοχή της Καλλονής, κοντά στα ορυχεία της σμύριδας και σε απόσταση 5.3 χιλιομέτρων από το χωριό. Πρόκειται για μετρίου μεγέθους δίκλιτη εκκλησία, στην οποία το κυρίως κλίτος είναι τρουλαίος ναός και το παρεκκλήσιο είναι καμαροσκέπαστο (καλύπτεται με καμάρα) (εικ.1). Τα δύο κλίτη είναι ανισόπλατα και επικοινωνούν μέσω τριών τοξωτών πεσσοστήρικτων ανοιγμάτων. Οι συνολικές διαστάσεις του μνημείου είναι 11.10 μ. μήκος x 7.10 μ. πλάτος -1- (εικ. 2)

Εικ. 2. Κάτοψη του Ναού
(Πηγή Μαστορόπουλος, 2006, σ.54, εικ. 17)

     Στη μέση του κυρίως ναού, που καταλήγει ανατολικά σε ημικυκλική αψίδα, υψώνεται ο τρούλος με κυλινδρικό τύμπανο, ο οποίος στηρίζεται στις δύο κατά μήκος καμάρες και σε δύο τόξα που διανοίγονται στο πάχος των πλαγίων τοίχων.

    Η προσπέλαση στο μνημείο γίνεται από δύο εξωτερικές θύρες στη νότια πλευρά. Εσωτερικά υπάρχουν άλλες πέντε θύρες επικοινωνίας. Οι δύο διατρυπούν τον ανατολικό τοίχο του νάρθηκα, ενώ οι τρεις τοξωτές τον κοινό τοίχο μεταξύ των δύο κλιτών. Τα παράθυρα είναι μικρά σε διαστάσεις και λίγα σε αριθμό. 

     Οι εσωτερικές επιφάνειες των τοίχων είναι επιχρισμένες (δηλαδή σοβατισμένες). Το δάπεδο είναι στρωμένο από μεγάλες πλάκες. Στο Ιερό διασώζεται το σύνθρονο και ο επισκοπικός θρόνος που οριοθετείται από δύο όρθιες σχιστολιθικές πλάκες. Ένα τμήμα του τέμπλου διατηρείται, αλλά πιθανότατα είναι μεταγενέστερο.

      Το μνημείο εξωτερικά παρουσιάζει αρκετά λιτή διάρθρωση όγκων και είναι σε γενικές γραμμές βαρύ και αυστηρό. Ο τρούλος έχει χαμηλό κυλινδρικό τύμπανο και κωνική κάλυψη. Στο κύριο κλίτος, το παρεκκλήσιο και το νάρθηκα οι καμάρες καλύπτονται από ξεχωριστές δίριχτες στέγες. Η σύνθεση των όψεων του μνημείου είναι κατ’ αναλογία λιτή και αυστηρή. Οι όψεις είναι επίπεδες και αδιάρθρωτες. Η τοιχοποιία είναι από ακατέργαστους λίθους της περιοχής χωρίς συνδετικό κονίαμα (συγκολλητικό μείγμα των λίθων). Οι στέγες και ο τρούλος καλύπτονται με σχιστολιθικές πλάκες.

Ανεικονικός ζωγραφικός διάκοσμος

     Στο μνημείο διασώζεται ζωγραφικός διάκοσμος δύο φάσεων. Η πρώτη είναι ανεικονική και χρονολογείται στον 8ο – 9ο αι. Οι τοιχογραφίες αυτές καλύπτουν τις τυφλές αψίδες, το Ιερό, τα εσωρράχια του ανατολικού και του μεσαίου τοξωτού ανοίγματος του ενδιάμεσου τοίχου ανάμεσα στον κυρίως ναό και στο παρεκκλήσιο. Η δεύτερη φάση περιλαμβάνει λιγοστά λείψανα τοιχογραφιών με εικονιστικό περιεχόμενο (με πρόσωπα δηλαδή) στον ημικύλινδρο και το τεταρτοσφαίριο της αψίδας και στην αψίδα του παρεκκλησίου.

Εικ. 3. Η διακόσμηση με σηρικούς τροχούς
του νότιου τοίχου του Ιερού.

          Οι ανεικονικές τοιχογραφίες που διασώζονται περιλαμβάνουν διακόσμηση από γεωμετρικά μοτίβα όπως τεμνόμενους κύκλους και σηρικούς τροχούς (Κόσμημα από συνεχόμενους κύκλους, που συνδέονται μεταξύ τους με κόμβους.)(εικ. 3), ρόδακες, οδοντωτό κόσμημα, ελικοειδή πλοχμό (μοιάζει με πλεξούδα) (εικ. 4), φολιδωτή διακόσμηση αποτελούμενη από φολίδες  (μοιάζει σαν λέπι) με έντονα μαύρα περιγράμματα και καρδιόσχημο πυρήνα (εικ. 5) και σταυρούς.

Εικ. 4. Το εσωράχιο του τοξωτού ανοίγματος
που διακοσμείται με ένα συνεχή ελικοειδή πλοχμό

Εικ. 5. Η φολιδωτή διακόσμηση του τεταρτοσφαισίου της αψίδας.

Εικ. 6 Δεξιό διάχωρο του ημικυλίνδρου
της αψίδας

      Στον ημικύλινδρο της αψίδας η διακόσμηση εκτείνεται σε δύο διάχωρα δεξιά από το δίλοβο παράθυρο (εικ. 6 – 7). Τα διάχωρα οριοθετούνται από κάθετα πλαίσια με κυματιστές γραμμές που μιμούνται ορθομαρμάρωση. Σε κάθε ένα από τα δύο μοτίβα παριστάνονται από έξι πουλιά σε κατατομή (πλάγια όψη) με το πρόσωπο γυρισμένο προς το παράθυρο. Πιθανότατα αναπαριστούν τους δώδεκα αποστόλους. Τα πτηνά αυτά αποδίδονται σε διάφορα ύψη χωρίς να υποδηλώνεται το έδαφος από κάτω τους. Απεικονίζονται σε διάφορα μεγέθη, έχουν ψηλά άκαμπτα πόδια με νύχια πολύ γαμψά, ο λαιμός τους είναι αρκετά ψηλός και περιβάλλεται από σασσανιδική ταινία (ανεμίζοντα περιλαίμια). Σε κάθε πίνακα το μεγαλύτερο από τα πτηνά απεικονίζεται με

Εικ. 7. Αριστερό διάχωρο του ημικυλίνδρου της αψίδας

μεγάλη θυσανωτή (φουντωτή) ουρά -2-. Στο κάτω μέρος της αριστερής παράστασης διακρίνονται δύο αντωπά ψάρια και λίγο πιο κάτω το σκαρίφημα ενός τετράποδου. Στα δύο ακραία διάχωρα η διακόσμηση αποτελείται από ένα διάλιθο (δηλαδή με πολύτιμους λίθους) σταυρό, που πλαισιώνεται από δύο μικρούς φοίνικες με πολύ μικρά φύλλα και ωοειδείς καρπούς, που φυτρώνουν από γλάστρες.

      

-1-. Βασιλάκη – Καρακατσάνη Α., 1962-63, σ. 49-53.

-2-. Όσον αφορά την καταγωγή αυτής της παράστασης έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις. Βλέπε : Christides Vassilios, 1984, σ. 130. Επιπλέον : Βασιλάκη – Καρακατσάνη Α., 1962-1963, σ. 66 και Δημητροκάλλης Γ., 1982-83, σ. 112-123.

Σημείωση Διαχειριστή

Η Ειρήνη Βασιλάκη γεννήθηκε στην Αθήνα. Παρακολούθησε τις εγκύκλιες σπουδές της στη Νάξο. Είναι πτυχιούχος του τμήματος Αρχαιολογίας & Ιστορίας της Τέχνης της Φιλοσοφικής Σχολής Ε.Κ.Π.Α. και κάτοχος Διατμηματικού Μεταπτυχιακού Διπλώματος Ειδίκευσης (master) στη Διαχείριση Μνημείων. Έχει λάβει μέρος σε ανασκαφές, έχει εργασθεί στο Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών, παρουσιάζει εκπομπή στο Ραδιοφωνικό Σταθμό της Μητροπόλεως Παροναξίας σχετικά με τα βυζαντινά μνημεία και αρθρογραφεί σε τοπική εφημερίδα.