Τελετουργικά θέματα (ιε΄) Το θυμίαμα. Ιστορική εξέλιξη και χρήση στη χριστιανική λατρεία.(του Γεωργίου Ζαραβέλα)

Το θυμίαμα. Ιστορική εξέλιξη και χρήση στη χριστιανική λατρεία.

Γεωργίου Ζαραβέλα

Λειτουργιολόγου

Καθηγητού Θεολόγου

Α΄ Αρσακείου Γυμνασίου Ψυχικού

Το θυμίαμα αποτελεί συστατικό στοιχείο κάθε ιεράς τελετής της χριστιανικής Εκκλησίας. Η προσφορά θυμιάματος συνιστά δεδομένη και αυτονόητη πρακτική κάθε ακολουθίας, είτε τελείται στο ναό, είτε κατά μόνας. Η χρήση του θυμιάματος αποτελεί στοιχείο πολλών θρησκειών και τελετουργιών, το οποίο προσλήφθηκε και ανανοηματοδοτήθηκε από την Εκκλησία, ενώ έχει λάβει ιδιαίτερο χαρακτήρα και στη λαογραφία.

Η πράξη της θυμίασης ορίζεται από την τελετουργική καύση του θυμιάματος ή λιβανιού. Πρόκειται για αρωματική ελαιορρυτίνη, δηλαδή κατάλληλα επεξεργασμένο και αρωματισμένο κόμμι από το φυλλοβόλο δέντρο λίβανο, του γένους Boswellia, με σύνθετα φύλλα, που παράγει ρητίνη, από την οποία φτιάχνεται το λιβάνι και απαντάται κυρίως στην Αραβία, την Ινδία, τη Σομαλία κ.α. Το κόμμι – ρητίνη, το οποίο συλλέγεται από τον κορμό του δέντρου με ειδική κεντητική μέθοδο, είναι ωχροκίτρινο ή υπέρυθρο και ελαφρά διάφανο.

Η χρήση του θυμιάματος είναι γνωστή από την προχριστιανική εποχή, τόσο σε ανατολικούς λαούς (Πέρσες, Βαβυλώνιοι, Φοίνικες, Αιγύπτιοι), όσο και στην εθνική, αλλά και τη ρωμαϊκή - αυτοκρατορική λατρεία. Το θυμίαμα χρησιμοποιείται και στην ιουδαϊκή λατρεία, ήδη από την περιπλάνηση στην έρημο και τη λατρεία στη Σκηνή του Μαρτυρίου, αλλά διευρυμένα στο Ναό των Ιεροσολύμων. Προσφερόταν από τους ιερείς δύο φορές την ημέρα, κατά την πρωινή και την εσπερινή προσευχή, με άνθρακες, τους οποίους ανέσυραν από το θυσιαστήριο των ολοκαυτωμάτων. Η σύνθεσή του ήταν κράμα τεσσάρων υλικών, που μεταγενέστερα αυξήθηκαν σε έως και δεκατρία είδη, σύμφωνα με τον Ιουδαίο ιστορικό Ιώσηπο. Το Ταλμούδ, το οποίο είναι ογκώδης εξωβιβλική συλλογή εβραϊκών κειμένων, που ερμηνεύουν το Νόμο και ρυθμίζουν διάφορες πτυχές του βίου των Εβραίων, περιλαμβάνει λεπτομερή αναφορά του τυπικού των θυμιάσεων στην ιουδαϊκή λατρεία.

Οι βιβλικές αναφορές για τη χρήση θυμιάματος είναι περιορισμένες. Η Παλαιά Διαθήκη περιλαμβάνει αναφορά περί θυμίασης στο βιβλίο της Εξόδου (Εξ. λ’, 34-38) και στο ρμ’ Ψαλμό του Δαυίδ, όπου ο γνωστός στίχος: Κατευθυνθήτω η προσευχή μου ως θυμίαμα ενώπιον σου (Ψαλμ. ρμ’, 2). Στην Καινή Διαθήκη υπάρχουν αναφορές θυμιάματος: α) στο Λκ. α’, 49, όπου ο ιερέας Ζαχαρίας, πατέρας του Προδρόμου, προσφέρει θυμίαμα στο Ναό, όταν εμφανίζεται ο άγγελος του Κυρίου και β) στο Μτ. β’, 11, όπου μεταξύ των δώρων των Μάγων στο Θείο Βρέφος περιλαμβάνεται και λίβανος. Οι αναφορές της πατερικής γραμματείας σχετικά με το θυμίαμα είναι πολλές, μεταξύ των οποίων εκείνες των Τερτυλλιανού, Αμβροσίου Μεδιολάνων, Εφραίμ του Σύρου, Γερμανού Κωνσταντινουπόλεως, Θεοδώρου Ανδίδων, Νικολάου Καβάσιλα, Συμεών Θεσσαλονίκης κ.α. Ο γ’ κανόνας των Αγίων Αποστόλων μνημονεύει το θυμίαμα μαζί με το έλαιο ως τα μόνα κατάλληλα είδη για προσφορά στο θυσιαστήριο.

Η Πρώτη Εκκλησία απέφευγε τη λειτουργική χρήση του θυμιάματος, αφού ήταν συνδεδεμένο με την εθνική λατρεία και κυρίως με την αδιανόητη για τη χριστιανική πίστη αυτοκρατορική λατρεία. Η υποχρέωση απόδοσης λατρείας θυμιάματος ήταν άλλος ένας ανασταλτικός παράγοντας. Ο λατρευτικός αποκλεισμός του μνημονεύεται από τους Κλήμεντα Αλεξανδρείας, Αρνόβιο και Τερτυλλιανό. Η απουσία προσφοράς θυμιάματος από τον αρχαίο λειτουργικό τύπο των Αποστολικών Διαταγών επιβεβαιώνει τη θέση αυτή. Η πρακτική χρήση, αντίθετα, του θυμιάματος ήταν διαδεδομένη στις κατακόμβες, αφού είχε απολυμαντική δράση και καθάριζε την ατμόσφαιρα από τη δυσοσμία και την υγρασία.

Το θυμίαμα ενσωματώθηκε στη λειτουργική πρακτική μετά την εξάλειψη του κινδύνου της εθνικής λατρείας. Η πρώτη αναφορά τελετουργικής θυμίασης απαντάται στα Αρεοπαγιτικά Συγγράμματα, όπου σημειώνεται ότι ο αρχιερέας θυμίαζε ολόκληρο το ναό αμέσως μετά την είσοδό του σε αυτόν μαζί με κλήρο και λαό για την τέλεση της Θείας Ευχαριστίας, πράξη που επιβεβαιώνει πολύ αργότερα και ο Συμεών Θεσσαλονίκης. Το θυμίαμα επεκτάθηκε, αργότερα, και σε άλλα σημεία της Θείας Λειτουργίας, όπως και σε άλλα μυστήρια και ακολουθίες. Η θυμίαση προσώπων, όπως του πατριάρχη και του αυτοκράτορα, αποτελεί μεταγενέστερη συνήθεια, με επίδραση από την εθνική λατρεία.

Το λειτουργικό σκεύος προσφοράς θυμιάματος είναι το θυμιατό. Η αρχαία Εκκλησία προσέφερε θυμίαμα σε δύο διαφορετικά είδη σκευών, ένα σταθερό και ένα φορητό. Το σταθερό σκεύος βρισκόταν σε συγκεκριμένο σημείο και συνιστά μετεξέλιξη του θυσιαστηρίου του θυμιάματος του Ναού των Ιεροσολύμων. Το φορητό θυμιατό είναι πρόγονος του σύγχρονου, αποτελείτο από ημισφαιρικό δοχείο, όπου τοποθετούσαν τον άνθρακα και το θυμίαμα και από τρεις ή τέσσερις μικρές αλυσίδες, οι οποίες φέρονται από τις άκρες του δοχείου και ενώνονται στο άνω μέρος. Η αρχική χρήση του δεν συνδυαζόταν με περιδίνηση, όπως σήμερα. Το αρχαιότερο σταθερό θυμιατό σώζεται στο μουσείο του Mannheim, ενώ το παλαιότερο φορητό στην Trier και χρονολογείται μεταξύ Δ’ και Ε’ αι. Την εποχή του Ιουστινιανού τα μεν θυμιατήρια ονομάζονταν καπνιστήρια, τα δε θυμιάματα αναφέρονταν ως αλειπτά.

Καντζίο

Το φορητό θυμιατήριο σταδιακά διακρίθηκε σε δύο κατηγορίες: α) στο θυμιατό με αλυσίδες και κωδωνίσκους σε αυτές και β) στο καντζίο. Το δεύτερο είναι όμοιο ημισφαιρικόδοχείο, το οποίο αντί για αλυσίδες φέρει βραχίονα, από τον οποίο το κρατά ο λειτουργός για να θυμιάσει. Η χρήση του είναι συνδεδεμένη με ημέρες τέλεσης αρχαιότερου τυπικού, όπως οι καθημερινές της Μεγάλης Τεσσαρακοστής και οι παραμονές μεγάλων Δεσποτικών Εορτών (Χριστούγεννα, Θεοφάνεια), αλλά και στα καθολικά των ιερών μονών, αφού με αυτό θυμιάζει ο ηγούμενος σε διατεταγμένα σημεία των ακολουθιών. Η συνήθεια θυμίασης με αυτό από υποδιακόνους ή αναγνώστες δεν είναι ορθή, αφού δεν συνιστά ίδιο του βαθμού τους.

Ο συμβολισμός του θυμιάματος είναι ιδιαίτερα σημαντικός για την πνευματική ζωή του πιστού. Το θυμίαμα συμβολίζει, αφενός, την προσευχή του πιστού, η οποία απευθύνεται προς τον Κύριο, όπως ακριβώς ο καπνός ανέρχεται προς τον ουρανό και αφετέρου την ανάταση της καρδιάς και του νου στον ουρανό κατά την προσευχή, σύμφωνα με τον Ψαλμ. ρμ’, 2 και το Αποκ. ε’, 8. Ο Θεόδωρος Ανδίδων συνδέει το θυμίαμα με τη χάρη του Αγίου Πνεύματος, ιδίως τη θυμίαση πριν από την ανάγνωση του Ευαγγελίου, οπότε το θυμίαμα, ως σύμβολο της Θείας Χάρης φωτίζει τους πιστούς για την κατανόηση του Λόγου του Θεού. Η ελαφρά υπόκλιση της κεφαλής του πιστού, κάθε φορά που δέχεται θυμίαση από τον λειτουργό, δείχνει την αποδοχή των αγιοπνευματικών χαρισμάτων. Ο συμβολισμός αυτός αποτελεί και την αιτία, ώστε ο πιστός να μην σχηματίζει το σημείο του σταυρού, όταν δέχεται θυμίαση από τον λειτουργό, αλλά κλίνει το κεφάλι και θέτει το δεξί χέρι στη θέση της καρδιάς, σε στάση ευχαριστίας.

Ο Γερμανός Κωνσταντινουπόλεως παραθέτει αρκετούς συμβολισμούς του θυμιάματος, μεταξύ των οποίων το αντιπαραβάλει με: α) τον αρωματισμό του σώματος του Κυρίου, β) τον λίβανο των Μάγων και γ) τους λόγους του Αποστόλου Παύλου, με τους οποίους χαρακτηρίζει τους πιστούς χριστιανούς ως ευωδία Χριστού (Β΄ Κορ. β’, 15). Άλλοι συμβολισμοί είναι οι ακόλουθοι: α) το θυμιατό συμβολίζει την κολυμβήθρα και το πυρ τα χαρίσματα του Αγίου Πνεύματος, β) το θυμιατό είναι αλληγορία της κοιλίας της Θεοτόκου και ο άνθρακας που φέρει είναι ο Χριστός, γ) το θυμιατό ως σκεύος δηλώνει την ανθρωπότητα του Χριστού, ο άνθρακας (το πυρ) τη θεότητά Του και ο ευώδης καπνός την ευωδία του Αγίου Πνεύματος. Το θυμίαμα δηλώνει τη μεταδοτική και ευώδη χάρη του Αγίου Πνεύματος, σύμφωνα και με τον Συμεών Θεσσαλονίκης, αλλά και επιβεβαίωση ότι ο λειτουργός ενεργεί όλα τα μυστήρια με την επενέργεια του Παρακλήτου.

Το θυμιατό έλαβε νεώτερα έναν επιπλέον συμβολισμό, σύμφωνα με την παράδοση. Η δομή του αποτελείται από την ημισφαιρική κούπα με το αντίστοιχο κάλυμμά της, τις τρεις ή τέσσερις αλυσίδες και δώδεκα κωδωνίσκους. Ο άνθρακας, ο οποίος τοποθετείται στο δοχείο εικονίζει τον άνθρακα Χριστό και συνεκδοχικά τη διδασκαλία Του και οι δώδεκα κωδωνίσκοι συμβολίζουν τους δώδεκα αποστόλους, οι οποίοι κήρυξαν σε όλη την οικουμένη το Λόγο του Θεού.