Οδοιπορικό στη Βυζαντινή Νάξο (κγ’) «Ο παλαιοχριστιανικός μοναστηριακός ναός της Παναγίας Δροσιανής με τις μοναδικές τοιχογραφίες του 6ου αιώνα μ.Χ.». Της Αρχαιολόγου Ειρήνης Βασιλάκη

«Ο παλαιοχριστιανικός μοναστηριακός Ναός της Παναγίας Δροσιανής 

με τις μοναδικές τοιχογραφίες του 6ου αιώνα μ.Χ.»

Ο παλαιοχριστιανικός μοναστηριακός Ναός της Παναγίας Δροσιανής

Ειρήνης Βασιλάκη

Aρχαιολόγου

Ο ιστορικός Ναός της Παναγίας Δροσιανής

Ο ιστορικός ναός της Παναγίας Δροσιανής αποτελεί μοναδικό κτίσμα στον ελλαδικό και ευρωπαϊκό χώρο. Κατασκευάστηκε πριν από 1500 χρόνια περίπου, έχει σπάνιο αρχιτεκτονικό τύπο και πρωτότυπο τοιχογραφικό διάκοσμο. 

Βρίσκεται μεταξύ του Χαλκείου και του χωριού Μονή, λίγο πιο πάνω από τον επαρχιακό δρόμο, μέσα σε ένα περιβάλλον από ελαιώνες και περιβόλια. Είναι αφιερωμένος στο Γενέσιο της Θεοτόκου (πανηγυρίζει 8 Σεπτεμβρίου) και αποτελεί το μοναδικό κατάλοιπο παλαιάς μονής, απ’ όπου πήρε και το όνομά του το γειτονικό χωριό (εικ. 1).

Εικ. 1 Η δυτική όψη του Ναού

Οι ιστορικές πηγές που αναφέρονται στο μοναστήρι, δεν είναι πολύ παλιές. Το μνημονεύει ο δούκας του Αιγαίου Πελάγους Ιωάννης Κρίσπος το 1555 και στη συνέχεια ο Οικουμενικός Πατριάρχης Ιωαννίκιος Β’, ο από Ηρακλείας (1646-1656). Όμως χάρη στον ερευνητικό μόχθο του καθηγητή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων αρχικά και Αθηνών στη συνέχεια Νικολάου Δρανδάκη, γνωρίζουμε σήμερα ότι ο ναός στο αρχικό του τμήμα χρονολογείται στον 6ο αιώνα. 

Εικ. 2 Ο τρόπος κτισίματος του Ναού με πλακόμορφες πέτρες

Ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο της σταυρικής βασιλικής με τρούλο. Είναι μονόχωρη, τρίκογχη, κτισμένη κατά τον αιγαιοπελαγίτικο τρόπο με ακατέργαστες πλακόμορφες πέτρες και στεγασμένη με πλάκες (εικ. 2). Σήμερα έχει στο εσωτερικό μαζί με την αψίδα συνολικό μήκος περίπου 20 μέτρα, ενώ το μέγιστο πλάτος φτάνει τα 8 μέτρα. Η αψίδα του Ιερού διατρυπάται από δίδυμο τοξωτό παράθυρο και διασώζει ίχνη επισκοπικού θρόνου (εικ. 3). Στη νότια πλευρά του ναού ανοίγεται θύρα εισόδου, ενώ πάνω του υψώνεται τρίλοβο κωδωνοστάσιο (εικ. 4 ). Ο τρούλος είναι σχεδόν κωνικός στο σχήμα και διατρυπάται από δύο μονόλοβα τοξωτά παράθυρα, το ένα προς την ανατολή και το άλλο προς τη δύση. 

Εικ. 3 Η αψίδα του Ιερού

Εικ. 4 Το τρίλοβο κωδωνοστάσιο του Ναού

Στο βόρειο τοίχο του ναού είναι προσκολλημένα στη σειρά τρία μεταγενέστερα μονόχωρα παρεκκλήσια με τις θύρες τους ανοιγμένες σε αυτόν τον τοίχο. Τα δύο ακραία, το πρώτο και το τρίτο δηλαδή, είναι και αυτά τρίκογχα και τρουλαία και οι τρούλοι τους υψώνονται σε γωνιώδεις βάσεις. Οι τεχνίτες που τα έκτισαν ακολούθησαν σε πολλά το σχέδιο του αρχικού κυρίως κτίσματος (εικ. 5). Το μεσαίο παρεκκλήσιο είναι κτισμένο πάνω στο βράχο. Η προσάρτηση των ναΐσκων αυτών στην κύρια εκκλησία είναι ιδιόρρυθμη. Το ανατολικό παρεκκλήσιο, το οποίο διασώζει τρία επάλληλα στρώματα βυζαντινών τοιχογραφιών και υπολείμματα επισκοπικού θρόνου χρησίμευσε και ως οστεοφυλάκιο, όπως και το δυτικό (εικ. 6). 

Εικ. 5. Εξωτερική άποψη των παρεκκλησίων

Εικ. 6 η αψίδα του ανατολικού παρεκκλησίου

Η εικόνα της Παναγίας της Δροσιανής

Οι τοιχογραφίες του ναού είναι σπάνιες και σπουδαιότατες. Κι η σημασία τους είναι μεγάλη όχι μόνο για την τέχνη του νησιού, αλλά και για ολόκληρη την Ανατολή, στην οποία από τη δύσκολη περίοδο του 7ου αιώνα σώζονται ελάχιστα σπαράγματα. Το ζωγραφικό σύνολο, επομένως, της Δροσιανής βοηθά στην κάλυψη του μεγάλου αυτού κενού στην ιστορία της βυζαντινής ζωγραφικής. Ο διάκοσμος δεν καλύπτει ολόκληρο το ναό, αλλά σώζεται στον τρούλο και τις δύο κόγχες, την ανατολική του Ιερού και τη βόρεια. Η πρωτοτυπία του συνδέεται με τις χριστολογικές έριδες που εντείνονται στα μέσα του 7ου αιώνα και τερματίζονται με την Στ’ Οικουμενική Σύνοδο του 680/681 και επίσης σχετίζεται με την παρουσία το 653 του εξόριστου Πάπα Μαρτίνου του Α’ στη Νάξο. 

Εικ. 7 Ο διάκοσμος του τρούλου με τα δύο μετάλλια

Στον τρούλο αντί της συνηθισμένης απεικόνισης του Παντοκράτορα – εικονίζονται δύο μετάλλια, δηλαδή δύο στρογγυλοί δίσκοι (εικ. 7). Το καθένα περιλαμβάνει από ένα διαφορετικό εικονογραφικό τύπο του Χριστού σε προτομή. Η απεικόνιση του Χριστού είναι διπλή και αυτό δε συναντάται ποτέ πουθενά αλλού. Στο ένα μετάλλιο ο Χριστός είναι ώριμος στην ηλικία και έχει γενειάδα – όπως ο συνηθισμένος Παντοκράτορας και στο άλλο είναι νέος με μόλις φυόμενο γένι. Μεταξύ των μεταλλίων απεικονίζονται τα τέσσερα σύμβολα των Ευαγγελιστών και αναθηματικές επιγραφές. Η πρωτότυπη αυτή απεικόνιση συνδέεται με την έριδα του μονοφυσιτισμού που είχε ξεσπάσει κατά τον 7ο αιώνα και εκφράζει το ορθόδοξο δόγμα περί των δύο φύσεων του Θεανθρώπου. 

Εικ. 8 Οι παραστάσεις της βόρειας κόγχης

Στη βόρεια κόγχη εξαίρεται και πάλι η ανθρώπινη φύση του Χριστού και εξισώνεται με τη θεία, διότι αυτή ήταν που αμφισβητούνταν από την αίρεση του μονοφυσιτισμού (εικ. 8). Στο τεταρτοσφαίριο τοποθετείται η Βρεφοκρατούσα, η οποία αποτελεί κατεξοχήν εικόνα της θείας ενσαρκώσεως και κάτω στη θέση του ημικυλίνδρου όρθιος ο Παντοκράτορας. Εκεί τον πλαισιώνουν τέσσερις μορφές : η Παναγία (που τιτλοφορείται ως Αγία Μαρία κατά τη συνήθεια των προ-εικονομαχικών χρόνων), ο άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος, ο προφήτης Σολομώντας και άλλη μια γυναικεία μορφή που ερμηνεύεται ως η προσωποποίηση της Εκκλησίας. Και τα τέσσερα πρόσωπα σχετίζονται με τον επίγειο βίο του Χριστού. Ανάλογες επιδράσεις έχει και το πρόγραμμα της ανατολικής αψίδας στο οποίο έχουν εντοπιστεί τρία επάλληλα ζωγραφικά στρώματα.