Τελετουργικά θέματα (οζ΄) Το υμνογραφικό είδος της Υπακοής! Από τον Λειτουργιολόγο Γεώργιο Ζαραβέλα

  Γεωργίου Ζαραβέλα

Θεολόγου

ΜΑ Ιστορικής Θεολογίας - Λειτουργικής ΕΚΠΑ

 

Η υπακοή είναι ένα από τα τροπάρια του όρθρου των Κυριακών, αλλά και μεγάλων εορτών, επέχει θέση μεσωδίου καθίσματος στην ακολουθία του όρθρου και βρίσκεται μεταξύ της γ’ και δ’ ωδής του κανόνα, όσον αφορά τις μεγάλες εορτές, εκτός Κυριακής. Η υπακοή του όρθρου της Κυριακής απαντά πάλι έναντι καθίσματος μεταξύ των αναστάσιμων ευλογηταρίων και των αντιφώνων, ενώ κάθε ήχος της Οκτωήχου έχει δική του υπακοή. Η ακολουθία του μεσονυκτικού της Κυριακής περιλαμβάνει, επίσης, την ψαλμωδία της υπακοής μετά το Τρισάγιο και την εκφώνηση του ιερέα.

Οι ημέρες του λειτουργικού έτους, κατά τις οποίες υπάρχει υπακοή, εκτός από κάθε Κυριακή, είναι: το Γενέσιο της Θεοτόκου, οι Κυριακές των Προπατόρων και προ Χριστού Γεννήσεως, τα Χριστούγεννα, τα Θεοφάνεια, οι Κυριακές των Βαΐων, του Πάσχα και του Θωμά, η μνήμη του Αποστόλου Παύλου και της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Εκτός των λειτουργικών βιβλίων σώζονται υπακοές για τις εορτές της Αναλήψεως, της Πεντηκοστής κ.α. 

Η εισαγωγή της υπακοής στη λατρεία εικάζεται ότι έγινε σχετικά νωρίς, εάν κρίνουμε από τον αντιφωνικό τρόπο που ψάλλεται, σύμφωνα με την παλαιά τάξη. Η προέλευσή της είναι κατά πάσα πιθανότητα από το ασματικό τυπικό, δηλαδή την ενοριακή λατρεία. Ο Π. Τρεμπέλας σημειώνει ότι η υπακοή προτάσσεται σε κώδικες, που διασώζουν τον ασματικό όρθρο, ακόμα και του εξαψάλμου, αφού θεωρείται ως το πανηγυρικότερο τροπάριο της ακολουθίας. 

Η υπακοή συνιστά τροπάριο, το οποίο ψάλλεται. Η σύγχρονη τυπική διάταξη ορίζει κυρίως να λέγεται χύμα. Το Τυπικό της ΜτΧΕ δεν αναφέρει ρητά, εάν η υπακοή ψάλλεται η λέγεται χύμα, εκτός από τρις περιπτώσεις: στην ακολουθία του όρθρου των Χριστουγέννων, των Βαΐων και του Πάσχα. Το Σύστημα Τυπικού του Κων. Παπαγιάννη, όμως, ορίζει τη χύμα απόδοση των υπακοών κατά τις Κυριακές, λογικά επηρεασμένο από τη συνήθη πρακτική, ενώ σε σχετική υποσημείωση καταγράφει ως ορθότερη την παλαιά τάξη. 

Η υπακοή της Κυριακής του Πάσχα είναι η μόνη εξ όλων, η οποία ψάλλεται στη Θεία Λειτουργία της Κυριακής του Πάσχα και της Διακαινησίμου Εβδομάδας, πριν από το κοντάκιο. Η υπακοή κάθε Κυριακής, επίσης, ψάλλεται στην ίδια θέση, μετά τα απολυτίκια (αναστάσιμο, τυχούσης εορτής, αγίων του ναού) και πριν από το κοντάκιο. Η αρχική εμμελής απόδοση της υπακοής μαρτυρά από τα ίδια τα λειτουργικά βιβλία, αφού σχεδόν πάντοτε παρατίθεται προ αυτής ο ήχος, σύμφωνα με τον οποίο ψάλλεται. 

Ο Ιω. Φουντούλης θεωρεί ότι η ψαλμωδία της υπακοής στη Θεία Λειτουργία είναι νεώτερη, αφού δεν μαρτυρείται στα αρχαία τυπικά (Αγίας Σοφίας, Ευεργέτιδος). Η απάλειψη της από τη Θεία Λειτουργία οφείλεται ίσως στην όψιμη εισαγωγή της, η οποία δεν της επέτρεψε να επικρατήσει ή στην παύση της εμμελούς απόδοσής της στην οικεία θέση της στον όρθρο. Η παλαιά τάξη, όμως, η οποία τηρείται ακόμα στο Άγιο Όρος, στις Σλαβικές Εκκλησίες, αλλά πλέον και σε αρκετούς ναούς και μονές του ελλαδικού χώρου, ορίζει να ψάλλεται κανονικά στην ανωτέρω θέση της. 

Η ονομασία «υπακοή» ερμηνεύεται με διάφορους τρόπους. Ο π. Κων. Παπαγιάννης ακολουθεί τη θέση του Π. Τρεμπέλα, που την αντλεί με τη σειρά του από τον Π. Ρομπότη, και θεωρεί ότι ονομάστηκε έτσι, αφού ο λαός υπάκουε στις χειρονομίες και την προτροπή του ψάλτη, ώστε να την ψάλλει. Άλλες θεωρίες είναι οι ακόλουθες: Ο Goar ισχυρίζεται ότι προήλθε από το περιεχόμενο των τροπαρίων. Ο Leclercq αναφέρει ότι η ονομασία οφείλεται στην ψαλμωδία του τροπαρίου από όλα τα μέλη του χορού των ψαλτών, με τον διάκονο να ψάλλει τους πρώτους στίχους, σε αντίθεση με προηγούμενα και επόμενα τροπάρια, τα οποία ψάλλονται κατά μονοφωνία. Η τελευταία θεωρία δεν απέχει από την πραγματικότητα, δεδομένου του τρόπου, κατά τον οποίο ψαλλόταν η υπακοή.

Ο τρόπος, κατά τον οποίο ψαλλόταν η υπακοή, περιγράφεται στο σχετικό σημείο της Κυριακής των Προπατόρων του Τυπικού της Ευεργέτιδος. Πρώτα έψαλλε την υπακοή μία φορά ο ψάλτης, έπειτα την επαναλάμβανε ο λαός, με τη συνοδεία καθοδηγητικών χειρονομιών του πρώτου. Ο ψάλτης, στη συνέχεια, απήγγειλε ψαλμικό στίχο και ο λαός έψαλλε το τέλος της υπακοής, σαν εφύμνιο. Η αντιφωνική αυτή ψαλμωδία συνεχιζόταν με μερικούς ακόμα στίχους ή ακόμα και με όλους τους στίχους κάποιου ψαλμού, σχετικού με το νόημα της εορτής. Η δομή αυτή της ψαλμωδίας της υπακοής οφείλει την ονομασία που αποδίδεται στον ύμνο στη χειρόγραφη, κυρίως, παράδοση ως «στιχολογία της υπακοής». 

Ο Π. Τρεμπέλας θεωρεί ως υπακοές και τα ψαλλόμενα μεταξύ των αναγνωσμάτων του εσπερινού των Χριστουγέννων και των Θεοφανείων τροπάρια, αφού ψάλλονται ακριβώς κατά την ίδια διάταξη. Ο π. Κων. Παπαγιάννης συναινεί με τη θέση του Τρεμπέλα, αφού πρέπει να είναι αρχαίες υπακοές των δύο εορτών, οι οποίες διασώθηκαν με την ένταξή τους στην ακολουθία του εσπερινού τους. 

Το μέλος των υπακοών που βρίσκονται σε λειτουργική χρήση δεν έχει διασωθεί σε παλαιά μουσικά χειρόγραφα. Το παλαιότερο γνωστό μουσικό κείμενό των οκτώ αναστάσιμων υπακοών απαντά στο Αναστασιματάριο, τόμος Β’ της Μουσικής Βιβλιοθήκης, που εκδόθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1869. Η θέση του μουσικού κειμένου τους στην ακολουθία του όρθρου, πριν από τα αντίφωνα, υπαινίσσεται ότι μέχρι την εποχή εκείνη πιθανώς να ψάλλονταν ακόμα και στην ακολουθία του όρθρου.

Η ύπαρξη υπακοής είναι ασύμβατη με εκείνη του μεσωδίου καθίσματος, αφού όπου απαντά υπακοή, δεν υπάρχει και κάθισμα, ενώ αυτό σημειώνεται ενίοτε ρητά, όπως για παράδειγμα την 8η Σεπτεμβρίου, οπότε παρατίθεται εναλλακτικά μεσώδιο κάθισμα, λογικά νεώτερο της υπακοής, με σαφή διαζευκτική επιλογή. Το ασυμβίβαστο εκείνης με το πρώτο κατά τις εορτές βασίζεται στο γεγονός, ότι η ύπαρξη στιχολογίας της υπακοής κατά την κυριώνυμη ημέρα, συνεπάγεται την απάλειψη της στιχολογίας των ωδών. Για τον ίδιο λόγο έχει επικρατήσει οι κανόνες μεγάλων εορτών να ψάλλονται την ημέρα αυτή χωρίς στίχο. Εφόσον, όμως, καταλυμπάνεται η στιχολογία των βιβλικών ωδών, δεν μπορεί να υπάρχει και μεσώδιο κάθισμα.

Η ψαλμωδία της υπακοής απηχεί σίγουρα παλαιότερη παράδοση από εκείνη της χύμα απαγγελίας της. Η επανεισαγωγή του μέλους της στη σύγχρονη λατρεία είναι κίνηση θετική, σύμφωνη με τα παραδεδομένα και αποκαθιστά τα τροπάρια της υπακοής στο αρχαίο κάλλος και ύφος τους.

Βιβλιογραφία:

Βιολάκη Γ., Τυπικόν της του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας, Σειρά: Εκκλησιαστική Βιβλιοθήκη, εκδ. Βασ. Δ. Σαλίβερου, Αθήναι χ.χ. 
 Παπαγιάννη Κων., Αι Υπακοαί των Κυριακών και Εορτών, Θεσσαλονίκη 1980. 
Του Ιδίου, Σύστημα Τυπικού των ιερών ακολουθιών του όλου ενιαυτού, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 2006.  
Τρεμπέλα Παν. Ν., Εκλογή Ελληνικής Ορθοδόξου Υμνογραφίας, εκδ. Αδελφότης Θεολόγων «Ο Σωτήρ», Αθήναι 2007⁴.  
Φουντούλη Ιω. Μ., Απαντήσεις εις λειτουργικάς απορίας, τ. Γ’, εκδ. Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 2002³.