Τελετουργικά θέματα (οστ΄) Η τάξη της Λιτής στην ακολουθία του Εσπερινού! Από τον Λειτουργιολόγο Γεώργιο Ζαραβέλα

Η τάξη της Λιτής στην ακολουθία του Εσπερινού

  Γεωργίου Ζαραβέλα

Θεολόγου

ΜΑ Ιστορικής Θεολογίας - Λειτουργικής ΕΚΠΑ

Η λιτή αποτελεί ένα από τα δομικά μέρη της ακολουθίας του Εσπερινού και συγκεκριμένα συνιστά ίδιο των μεγάλων Εσπερινών των αγρυπνιών, όπως αυτές τελούνται στην τάξη των ιερών μονών. Ο όρος λιτή προέρχεται από το ρήμα λίσσομαι ή λίτομαι και σημαίνει ικεσία, παράκληση, προσευχή, δέηση, ενώ ομόρριζος είναι και ο όρος λιτανεία, που φέρει και την ίδια σημασία. 

Η τάξη της λιτής αποτελείται από ιδιόμελα τροπάρια, που ποικίλουν στο πλήθος και μπορεί να είναι από ένα έως και δέκα, τα οποία αναφέρονται στη σχετική εορτή ή τη μνήμη του τιμωμένου αγίου, δεήσεις και ευχές, οι οποίες υπάρχουν στο Μέγα Ευχολόγιο. Η τάξη της λιτής των δεσποτικών και θεομητορικών εορτών επιτάσσει να ψάλλονται μόνο τα ιδιόμελα αυτών, ενώ σε λιτή μνήμης αγίου προτάσσεται το πρώτο ιδιόμελο της λιτής της εορτής ή του αγίου, τη μνήμη του οποίου τιμά η μονή, και έπονται τα ιδιόμελα της οικείας λιτής.

Η διάταξη της λιτής, αναλυτικότερα, έχει ως εξής: Μετά την επισφραγιστική της κεφαλοκλισίας εκφώνηση «Εἴη τὸ κράτος τῆς βασιλείας σου» ο κλήρος εξέρχεται από τη βόρεια θύρα του ιερού βήματος, οι πρεσβύτεροι φέρουν την εικόνα της εορτής ή του τιμωμένου αγίου και αναμμένες λαμπάδες, ενώ ο διάκονος προπορεύεται της εικόνας με θυμιατό, ενόσω ψάλλεται το πρώτο ιδιόμελο της λιτής. Η περιφορά της εικόνας καταλήγει στο νάρθηκα, όπου τοποθετείται σε ειδικό προσκυνητάρι και ο διάκονος θυμιάζει πρώτα εκείνη και έπειτα το λαό. Στο νάρθηκα ψάλλονται όλα τα υπόλοιπα ιδιόμελα και ακολούθως ο διάκονος λέγει το «Σῶσον ὁ Θεὸς τὸν λαόν σου» και τις λοιπές σχετικές δεήσεις. Ο ιερέας λέγει την ευχή «Ἐπάκουσον ἡμῶν ὁ Θεός», ειρηνεύει και τη δεύτερη ευχή «Δέσποτα πολυέλεε, Κύριε Ἰησοῦ Χριστὲ ὁ Θεὸς ἡμῶν». Ο κλήρος επιστρέφει στη συνέχεια στο ιερό βήμα και ο λαός στον κυρίως ναό, ενόσω ψάλλονται τα τροπάρια των αποστίχων. 

Η τάξη της λιτής παραλείπεται από την ακολουθία του Εσπερινού, εφόσον δεν θα ακολουθήσει αγρυπνία. Τα ιδιόμελα τροπάρια της λιτής, στην περίπτωση αυτή, μετατίθενται, ψαλλόμενα στην ακολουθία του Μεσονυκτικού.

Η ενοριακή πράξη είναι αρκετά διαφορετική, αφού σπάνια τελείται η λιτή στην ακολουθία του Εσπερινού. Η μοναστική επίδραση τέλεσης της λιτής παρέμεινε στις κατ’ ενορία ακολουθίες μέσα από έναν συμφυρμό της με την ακολουθία της Αρτοκλασίας, που αρχικά δεν είχαν απολύτως καμία συνάφεια, δεδομένου ότι μεταξύ της λιτής και της τελευταίας μεσολαβούν τα απόστιχα του Εσπερινού και τα απολυτίκια. 

Ο ενοριακός συγκερασμός της λιτής με ην αρτοκλασία δανείστηκε από την πρώτη τα ακόλουθα: α) το πρώτο ιδιόμελο τροπάριο της λιτής, το οποίο ψάλλεται από τον β’ χορό κατ’ εκλογή από τα ιδιόμελα, σύμφωνα με το Τυπικό της ΜτΧΕ του Βιολάκη, β) την εκτενή δέηση συντετμημένη και προσαρμοσμένη στην αρτοκλασία, γ) τις δύο ευχές «Επάκουσον ημών ο Θεός» και «Δέσποτα Πολυέλεε». Η αρτοκλασία, επίσης, δεν τελείται στην αρχική θέση της, όπως στις μοναστικές αγρυπνίες, δηλαδή κατά τη τρίτη επανάληψη του απολυτικίου της εορτής (δεσποτικής ή θεομητορικής) ή κατά το αργό «Θεοτόκε Παρθένε», το οποίο αντικαθιστά το επισφραγιστικό των απολυτικίων θεοτοκίο, αλλά μεταφέρεται στη θέση της λιτής, δανείζεται τα ανωτέρω στοιχεία από εκείνη, ψάλλεται αποκλειστικά το «Θεοτόκε Παρθένε» ή το «Χριστός Ανέστη» κατά τη διακαινήσιμο εβδομάδα, ενόσω γίνεται η θυμίαση των άρτων και συνεχίζει κατά την τάξη.

Τα ιδιόμελα της λιτής, εφόσον αυτή ουσιαστικά δεν τελείται στην ενοριακή τάξη, μετατίθενται για το πρωί και ψάλλονται σε μία ειδική μορφή – απομίμηση της ακολουθίας του μεσονυκτικού, η οποία προτάσσεται της ακολουθίας του όρθρου. Τα ιδιόμελα της λιτής, όταν συμπέσει ημέρα Κυριακή, ψάλλονται μετά τον Τριαδικό Κανόνα του ήχου από το βιβλίο της Οκτωήχου και πριν από τα τριαδικά τροπάρια «Άξιον εστίν». 

Ο χώρος τέλεσης της λιτής είναι ο νάρθηκας των ο ιερών μονών, στον οποίο μεταβαίνει ο κλήρος μαζί με την εικόνα της εορτής ή του τιμωμένου αγίου, ενώπιον της οποίας λαμβάνει χώρα η λιτή. Η τάξη τέλεσής της στο νάρθηκα του ναού απέδωσε σταδιακά στο σημείο εκείνο ταυτόχρονα και τη δική της ονομασία. 

Ο ενοριακός συμφυρμός της λιτής με την ακολουθία της αρτοκλασίας υποβάθμισε την αυθεντική περιωπή της. Ο Συμεών Θεσσαλονίκης συμβολίζει τη μετάβαση στο νάρθηκα για την τέλεση της λιτής με την έκπτωση των πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο, την παραμονή του ασώτου υιού της παραβολής στην ξενιτειά και την κένωση του Λόγου, στο πλαίσιο του σχεδίου της Θείας Οικονομίας για τη σωτηρία του ανθρώπου. Οι συμβολισμοί αυτοί δεν υφίστανται στο ενοριακό τυπικό, αφού η λιτή δεν τελείται κατά την αυθεντική, μοναστηριακή τάξη της. 

Ο ενοριακός υποβιβασμός της λιτής επέφερε και τη σύντμηση των δεήσεων της εκτενούς, τις οποίες δανείστηκε η ακολουθία της λιτής. Οι ορθές, πλήρεις δεήσεις υπάρχουν στο Μέγα Ευχολόγιο και στο Ιερατικόν Α’ της Ιεράς Μονής Σίμωνος Πέτρας, το οποίο επιμελήθηκε ο Ιω. Φουντούλης. 

Η τέλεση της λιτής στη σύγχρονη ενοριακή τάξη δεν είναι απορριπτέα, αλλά πρέπει να γίνεται με διάκριση, ύστερα από καλή μελέτη της ακολουθίας και συνεννόηση μεταξύ των εμπλεκομένων (κλήρος, χοροί των ψαλτών, λαϊκοί συνεργάτες του ναού), ώστε να τελεσθεί με αξιοπρέπεια και να μην δημιουργηθεί αναταραχή και χασμωδία. Οι τυπικές διατάξεις είναι ωφέλιμο να τελούνται σύμφωνα με το ισχύον Τυπικό της του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας και πάντοτε να διακρίνεται τι αρμόζει κατάλληλα για κάθε επιμέρους εκκλησιαστική σύναξη, προς αποφυγή παρεξηγήσεων, σύγχυσης των πιστών και σχολιασμών. Η διάκριση μεταξύ ενοριακού και μοναστικού τυπικού δεν είναι τυχαία και καλό είναι να διαφυλάττεται, αφού καθεμία από αυτές εξυπηρετεί διαφορετικές ανάγκες, πνευματικές και σωματικές. 

Βιβλιογραφία:

Βιολάκη Γ., Τυπικόν της του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας, Σειρά: Εκκλησιαστική Βιβλιοθήκη, εκδ. Βασ. Δ. Σαλίβερου, Αθήναι χ.χ. 

Μπεκατώρου Γ. Γ., «Λιτή», ΘΗΕ, 8 (1966), στ. 313-314. 

Παπαγιάννη Κων., Σύστημα Τυπικού των ιερών ακολουθιών του όλου ενιαυτού, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 2006.  

Συμεών Θεσσαλονίκης, «Περί της Θείας Προσευχής», Migne PG 155, στ. 536C-670C.  

Τύμπα Π. Γρ., Υμνολογικόν Αγιογραφικόν Λεξικόν, εκδ. Πρότυπες Θεσσαλικές Εκδόσεις, Τρίκαλα 2010³.  

Φουντούλη Ιω. Μ., Απαντήσεις εις Λειτουργικάς Απορίας, τ. Β’, εκδ. Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 2006⁵.  

Του Ιδίου, Λειτουργική Α’. Εισαγωγή στη Θεία Λατρεία, εκδ. Μυγδονία, Θεσσαλονίκη 2000³. 

Πηγή Φωτογραφίας: ΕΔΩ