Τελετουργικά θέματα (οθ΄) Η ακολουθία του «Μικρού» Εσπερινού των αγρυπνιών! Από τον Λειτουργιολόγο Γεώργιο Ζαραβέλα

Γεωργίου Ζαραβέλα

Θεολόγου

ΜΑ Ιστορικής Θεολογίας - Λειτουργικής ΕΚΠΑ

Ο Εσπερινός συνιστά μία από τις επτά ακολουθίες του νυχθημέρου, την πρώτη κάθε λειτουργικής ημέρας. Η ακολουθία διακρίνεται σε τρεις επιμέρους μορφές. Η πρώτη είναι η ακολουθία του συνήθους εσπερινού, η οποία τελείται σε καθημερινή βάση. Οι άλλες δύο μορφές συνδέονται με τις ιεροπρεπέστερες ημέρες του λειτουργικού έτους, δηλαδή την Κυριακή, τις δεσποτικές και θεομητορικές εορτές και τις μνήμες μεγάλων αγίων.

Κατά τις ανωτέρω ημέρες τελείται στις ιερές μονές αγρυπνία. Το τυπικό της αγρυπνίας ορίζει την τέλεση μίας απλής, λιτής μορφής του εσπερινού στην οικεία χρονικά θέση του, δηλαδή μετά την Θ’ Ώρα. Ο Εσπερινός αυτός αποκαλείται Μικρός, σε αντιδιαστολή με το Μεγάλο Εσπερινό, που τελείται μετά την τράπεζα και την ακολουθία του Αποδείπνου, είναι πανηγυρικός και διανθίζεται με πλούσιο υμνογραφικό περίβλημα και ιδιαίτερα τελετουργικά στοιχεία. Ο χαρακτηρισμός του καθημερινού Εσπερινού ως «Μικρού», με μοναδικό κριτήριο την ύπαρξη ή μη εισόδου πριν από το «Φως Ιλαρόν», είναι εσφαλμένος, αφού η επονομασία αυτή αρμόζει μόνο στο Μικρό Εσπερινό των αγρυπνιών.

Το ενοριακό τυπικό δεν γνωρίζει την ακολουθία του Μικρού Εσπερινού, αφού είναι καθαρά ίδιο των μοναστικών ακολουθιών. Η αρχική διάκριση του ασματικού-ενοριακού τυπικού και του μοναστικού τυπικού δημιουργούσε αυτή τη σύγχυση, δεδομένου ότι η ακολουθία του Εσπερινού ήταν τελείως διαφορετική στις ενορίες και στις μονές. Η επικράτηση και γενίκευση του μοναστικού τυπικού και στις ενορίες έθεσε στο περιθώριο τον ασματικό εσπερινό και εισήγαγε σε χρήση τον αντίστοιχο μοναστηριακό, αρχής γενομένης μετά την Εικονομαχία και με τελευταίο χρονικό όριο τον ΙΕ’ αι.

Τα λειτουργικά βιβλία, κοινά για ενορίες και μονές, εμπεριέχουν κατά τις ανωτέρω επίσημες ημέρες και τις δύο ακολουθίες, Μικρού και Μεγάλου Εσπερινού, με τη διαφορά ότι οι ενορίες τελούν πάντα το δεύτερο, ενώ ο πρώτος έχει εκπέσει της λειτουργικής τάξης. Το ισχύον Τυπικό της ΜτΧΕ, όπως αυτό κατέγραψε ο Γ. Βιολάκης δεν αναφέρεται καθόλου στο Μικρό Εσπερινό, αφού παντού κυριαρχεί ο Μεγάλος. Η χρήση των όρων «Μικρός» και «Μεγάλος», ουσιαστικά, χρησιμοποιείται καταχρηστικά στις ενοριακές συνάξεις και αποτελεί απλό κατάλοιπο της ακριβούς εφαρμογής του μοναστηριακού τυπικού στις μονές.

Η τάξη του Μικρού Εσπερινού των αγρυπνιών είναι πολύ απλή, λιτή και περιλαμβάνει ελάχιστα στοιχεία. Η ακολουθία ξεκινά με το «Ευλογητός ο Θεός», σε αντίθεση με το Μεγάλο Εσπερινό των αγρυπνιών που άρχεται με το «Δόξα τη Αγία», ακολουθεί ο Προοιμιακός και αμέσως, χωρίς να εκφωνηθεί η Μεγάλη Συναπτή, το «Κύριε Εκέκραξα» και το «Κατευθυνθήτω», χωρίς τη λοιπή στιχολογία των ψαλμών («Θου Κύριε» κ.λπ.), από την οποία ψάλλονται μόνο οι στίχοι που συνοδεύονται από τα στιχηρά εφύμνια, συνήθως τέσσερις στο πλήθος, από το «Από φυλακής πρωΐας» κ.εξ. Η μικρή δοξολογία «Δόξα, Και νυν» συνοδεύεται από ένα ή δύο τροπάρια. Στη συνέχεια τα: «Φως Ιλαρόν», Προκείμενο της ημέρας, «Καταξίωσον Κύριε» και αμέσως, χωρίς καμία εκφώνηση του ιερέα, τα απόστιχα, το «Νυν απολύεις», το Τρισάγιο κ.λπ. της ακολουθίας και η απόλυση.

Ο Μικρός Εσπερινός, επομένως, είναι ακολουθία αποκλειστικά συνυφασμένη με τη μοναστηριακή τάξη των αγρυπνιών των εξεχουσών ημερών του λειτουργικού έτους. Η ενοριακή τάξη δεν γνωρίζει διάκριση σε Μικρό και Μεγάλο Εσπερινό, αφού μόνο ο δεύτερος τελείται στις ενορίες. Ο χαρακτηρισμός του καθημερινού Εσπερινού, χωρίς είσοδο με θυμιατό, ως «μικρού είναι απόλυτα εσφαλμένος και καλό θα ήταν να αποφεύγεται.

Βιβλιογραφία:

Βιολάκη Γ., Τυπικόν της του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας, Σειρά: Εκκλησιαστική Βιβλιοθήκη, εκδ. Βασ. Δ. Σαλίβερου, Αθήναι χ.χ. 

Μπεκατώρου Γ.Γ., «Εσπερινός. Τάξις Λατρείας», ΘΗΕ, 5 (1964), στ. 914-917.   

Παπαγιάννη Κων., Σύστημα Τυπικού των ιερών ακολουθιών του όλου ενιαυτού, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 2006.  

Φουντούλη Ιω. Μ., Απαντήσεις εις λειτουργικάς απορίας, τ. Α’, εκδ. Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 2006⁶. 

Του Ιδίου, Λειτουργική Α’. Εισαγωγή στη Θεία Λατρεία, εκδ. Μυγδονία, Θεσσαλονίκη 2000³.