Τελετουργικά θέματα (Ϟστ΄) Η διάταξη «άνευ στίχου» περί των κανόνων των Δεσποτικών εορτών! Του Λειτουργιολόγου Γεώργιου Ζαραβέλα!

Γεωργίου Ζαραβέλα

Θεολόγου

ΜΑ Ιστορικής Θεολογίας - Λειτουργικής ΕΚΠΑ

Οι στίχοι των κανόνων της ορθρινής ακολουθίας είναι ένα σύνθετο ζήτημα, που πρέπει πρωτίστως να εξετασθεί με βάση την αρχαϊκή τάξη της ακολουθίας, όπως αυτή σώζεται στο μοναστικό τυπικό της ακολουθίας του όρθρου και τελείται ακόμα σε ορισμένες μονές. Η αναφορά του τυπικού σε «στίχους» έχει άμεση σχέση με τη στιχολογία των βιβλικών ωδών, οι οποίες συνιστούν δομικό μέρος της ακολουθίας, παρά τη σύγχρονη παράλειψή τους στο ενοριακό τυπικό. 

Οι κανόνες δημιουργήθηκαν κατ’ αναλογία των στιχηρών του εσπερινού και των αντίστοιχων των αίνων του όρθρου, που λειτουργούν ως εφύμνια των αντίστοιχων ψαλμών. Τα τροπάρια των κανόνων, δηλαδή, είναι ένα είδος εφυμνίων, το οποίο ψάλλεται μεταξύ των τελευταίων στίχων των βιβλικών ωδών, ενώ τα δύο τελευταία τροπάριά τους ακολουθούν τη μικρή δοξολογία «Δόξα Πατρί», «Και νυν», με την οποία επιστέφεται καθεμία από τις εννέα ή οκτώ ψαλλόμενες, ανάλογα τη λειτουργική περίοδο, βιβλικές ωδές. 

Η στιχολογία των βιβλικών ωδών, βάσει παλαιού έθους που ασπάζονται οι τυπικές διατάξεις, παύει κατά τις μεγάλες εορτές του λειτουργικού έτους, με πρώτες τις δεσποτικές, τις θεομητορικές, αλλά και τις μνήμες αγίων με εορτάσιμη ακολουθία. Οι αναφορές του τυπικού σε αυτή την παράλειψη περικλείονται στη φράση «άνευ στίχου», που σημειώνεται στην πλειονότητα των δεσποτικών εορτών, με άμεση αναφορά στους στίχους των βιβλικών ωδών. 

Η σύγχρονη μελώδηση των κανόνων, ιδίως στις ενοριακές συνάξεις, αλλά και σε μεγάλο μέρος των μονών, δεν έχει καμία σχέση με την ανωτέρω. Οι βιβλικές ωδές έχουν εκπέσει της λειτουργικής χρήσης και σώζονται μόνο στις διατάξεις των καθημερινών της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Το κενό, που άφησε η αχρησία των βιβλικών ωδών, καλύπτουν τα προψάλματα. Αυτά είναι μικρές φράσεις, δοξολογικού ή ικετευτικού χαρακτήρα, οι οποίες προηγούνται κάθε τροπαρίου του κανόνα, με εξαίρεση τον ειρμό, ο οποίος ψάλλεται χωρίς πρόψαλμα, και τα δύο τελευταία τροπάρια του κανόνα, που έπονται της μικρής δοξολογίας. 

Συνηθέστερα προψάλματα είναι το «Δόξα τῇ Ἁγία Ἀναστάσει σου Κύριε» του κανόνα της Κυριακής του Πάσχα, αλλά και των αναστάσιμων κανόνων της Οκτωήχου, το «Δόξα σοι, ὁ Θεός ἡμῶν, δόξα σοι» των δεσποτικών εορτών, το «Ὑπεραγία Θεοτόκε, σῶσον ἡμᾶς» των κανόνων προς τη Θεοτόκο και των θεομητορικών εορτών και το «Ἅγιε τοῦ Θεοῦ, πρέσβευε ὑπὲρ ἡμῶν» για τους κανόνες των Αγίων, με ποικίλες παραλλαγές του τελευταίου, ανάλογα με την ιδιότητα και το πλήθος των τιμωμένων αγίων. 

Η θεώρηση των προψαλμάτων αυτών ως στίχων, εν προκειμένω, δημιούργησε την παρανόηση της ανωτέρω αναφοράς του τυπικού για τη μελώδηση των κανόνων των δεσποτικών εορτών «άνευ στίχων». Των τροπαρίων των κανόνων των δεσποτικών εορτών προτάσσεται το πρόψαλμα «Δόξα σοι, ὁ Θεός ἡμῶν, δόξα σοι», με εξαίρεση τον ειρμό κάθε κανόνα, ο οποίος δεν συνοδεύεται από κανένα πρόψαλμα, ούτε στίχο της βιβλικής ωδής. Κατά την ορθή μοναστική τάξη, όταν δεν σχολάζουν οι βιβλικές ωδές, πρώτα ψάλλεται ο ειρμός, έπονται οι στίχοι της ωδής και στους τελευταίους εξ αυτών παρεμβάλλονται τα τροπάρια του κανόνα. Από τις δεσποτικές εορτές μόνο εκείνη της Αναστάσεως του Κυρίου εξαιρείται του προψάλματος «Δόξα σοι, ὁ Θεός ἡμῶν, δόξα σοι», αφού υπάρχει το ειδικό για την εορτή «Δόξα τῇ Ἁγία Ἀναστάσει σου Κύριε». 

Η διατύπωση «άνευ στίχου», επομένως, δεν έχει καμία σχέση με τη σιγή του προψάλματος, αλλά μόνο με τις βιβλικές ωδές, που έχουν ήδη εκπέσει, κυρίως στις ενοριακές λατρευτικές συνάξεις. Ο Ιω. Φουντούλης χαρακτηρίζει την αποσιώπηση των προψαλμάτων ως «πράγμα αδόκιμο και άγνωστο στην παράδοσή μας», αφού δεν υπάρχει ιστορικό μελώδησης των τροπαρίων των κανόνων απογυμνωμένων, έστω από σχετικό πρόψαλμα. Σημειώνει, ότι η παρερμηνεία της φράσης των παλαιών τυπικών «άνευ στίχου» μπορεί να θεραπευτεί με δύο τρόπους στα σύγχρονα τυπικά, είτε αφαιρώντας την πλήρως, αφού πια δεν έχει στην πράξη νόημα, είτε διατηρώντας την, αλλά με τη συνοδεία των κατάλληλων διευκρινίσεων. 

Η παρερμηνεία της εντολής των τυπικών διατάξεων ακολουθείται και στο ισχύον τυπικό της ΜτΧΕ του Γ. Βιολάκη, ο οποίος θεωρεί ότι δεν πρέπει να λέγονται καν τα προψάλματα, βασιζόμενος στην παύση των βιβλικών ωδών. Αναφέρει, όμως, ρητά, ότι αυτή η τάξη δεν ακολουθείται και κατά τις μεθέορτες ημέρες, οπότε λέγεται κανονικά το πρόψαλμα «Δόξα σοι, ὁ Θεός ἡμῶν, δόξα σοι». Η αδόκιμη θεώρηση περί μη χρήσης προψάλματος και κατά την απόδοση της εορτής δεν φαίνεται να ακολουθείται από τον Βιολάκη ή έστω δεν αναφέρεται ρητά κάτω από τη φράση «ψάλλονται άπαντα τα της εορτής». 

Το τυπικό του Κωνσταντίνου Πρωτοψάλτου δεν κάνει καμία σχετική, ρητή, γενική αναφορά. Στις εορτές των Θεοφανίων και των Βαΐων ορίζει να μην ψάλλεται στίχος, στις εορτές της Μεσοπεντηκοστής και της Αναλήψεως να ψάλλεται το «Δόξα σοι, ὁ Θεός ἡμῶν, δόξα σοι», ενώ στις υπόλοιπες εορτές δεν ασχολείται με το ζήτημα. Ο Κ. Παπαγιάννης θεωρεί τη σύγχυση αυτή ως χαρακτηριστική ενός μεταβατικού σταδίου από την παραδοσιακή χρήση του προψάλματος, στη νεοπαγή απόρριψή του. 

Το τυπικό της Μονής του Αγίου Σάββα δεν κάνει καμία αναφορά για τους στίχους εντός των τυπικών διατάξεων, αλλά στο παράρτημα υπάρχει η ειδική μνεία, ότι κατά τις δεσποτικές και θεομητορικές εορτές, οπότε δεν στιχολογείται η Τιμιωτέρα, καταλιμπάνεται και η στιχολογία, εννοώντας τις βιβλικές ωδές. 

Ο Κ. Παπαγιάννης εισηγείται τη χρήση του προψάλματος «Δόξα σοι, ὁ Θεός ἡμῶν, δόξα σοι». Καταρρίπτει την επιχειρηματολογία του Γ. Βιολάκη, βασιζόμενος στη χειρόγραφη παράδοση των τυπικών και αναφέροντας πέραν των προφανών, ότι με τη λογική εκείνη δεν θα έπρεπε κανένας κανόνας, πέραν όσων συνδέονται με την ακολουθία του όρθρου, να έχει στίχους, αφού δεν θα έχει επαφή με τις βιβλικές ωδές. 

Η χρήση του «Δόξα σοι, ὁ Θεός ἡμῶν, δόξα σοι» επιβεβαιώνεται και από δύο ακόμα στοιχεία. Οι αναστάσιμοι κανόνες δεν ψάλλονται ποτέ χωρίς στίχο, αφού προηγείται των τροπαρίων το πρόψαλμα «Δόξα τῇ Ἁγία Ἀναστάσει σου Κύριε» ακόμα και κατά την ημέρα της εορτής του Πάσχα – Διακαινήσιμο Εβδομάδα, ενώ και τότε, όπως και στις άλλες δεσποτικές εορτές, καταλιμπάνεται η στιχολογία των βιβλικών ωδών. Η θ’ ωδή των κανόνων των δεσποτικών εορτών, επίσης, συνοδεύεται από ειδικά μεγαλυνάρια, που δεν είναι απλώς ισάριθμα των τροπαρίων, αλλά και πριν από αυτά ψάλλονται αρκετά μεμονωμένα. Το ίδιο ισχύει και για τις θεομητορικές εορτές, αλλά και για τη μνήμη των Τριών Ιεραρχών. Η χρήση αυτών των μεγαλυναρίων, αν και νεωτέρων, ως προψαλμάτων επιβεβαιώνει και την παραδοσιακότητα της χρήσης του «Δόξα σοι, ὁ Θεός ἡμῶν, δόξα σοι» πριν τα τροπάρια των υπολοίπων ωδών των κανόνων. 

Ο Ιω. Φουντούλης αναφέρει και το εξής επιχείρημα, το οποίο αναδεικνύει την πρακτικότητα της χρήσης του «Δόξα σοι, ὁ Θεός ἡμῶν, δόξα σοι». Η ευταξία της ακολουθίας του όρθρου επιτυγχανόταν με τη μεσολάβηση του προψάλματος ανάμεσα στα τροπάρια, αφού κάλυπτε τη μετάβαση του κανονάρχη από τον ένα χορό των ψαλτών στον άλλο, δεδομένου ότι οι κανόνες πάντοτε κανοναρχούνταν. Η τεχνική αυτή λεπτομέρεια συνεπικουρεί στη χρήση του εν λόγω στίχου, ακόμα και κατά την κύρια ημέρα της δεσποτικής εορτής, αφού η λαμπρότητα της ακολουθίας δεν έπρεπε να αμαυρωθεί με στιγμιαία μεν, σημαντικά δε για τη συνοχή της κενά.

Βιβλιογραφία:

Βιολάκη Γ., Τυπικόν της του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας, Σειρά: Εκκλησιαστική Βιβλιοθήκη, εκδ. Βασ. Δ. Σαλίβερου, Αθήναι χ.χ.                                                                                                                                            

Δοσιθέου αρχιμανδρίτου (επιμ.), Τυπικόν του Οσίου και Θεοφόρου Πατρός ημών Σάββα του Ηγιασμένου, εκδ. Ιερά Σταυροπηγιακή Μονή Παναγίας Τατάρνης, Αθήνα 2010.                                             

Κωνσταντίνου Πρωτοψάλτου, Τυπικόν Εκκλησιαστικόν κατά το ύφος της του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας, Εν Κωνσταντινουπόλει 1838¹ και 1851².                                                                                                       

Παπαγιάννη Κων., Σύστημα Τυπικού των ιερών ακολουθιών του όλου ενιαυτού, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 2006.                                                                                                                                       

Φουντούλη Ιω. Μ., Απαντήσεις εις λειτουργικάς απορίας, τ. Δ’, εκδ. Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 2006².                                                                                                                           

Του Ιδίου, Κείμενα Λειτουργικής, τ. Α’: Ακολουθίαι του Νυχθημέρου, Θεσσαλονίκη 1994.