Η Σήμανση των ρυθμικών ποδών ως στοιχείο απαραίτητο του Εκκλησιαστικού μέλους! Του Ηρακλή Μαλανδρίνου

Ηρακλή Μαλανδρίνου 
Πρωτοψάλτου 
Δασκάλου Ψαλτικής Τέχνης 

Χοράρχου Χορού Ψαλτών Χίου

Μουσικό χειρόγραφο (Κώδικας ΒΚΨ 230, χφ. Χρυσάνθου)
 χωρισμένο σε ρυθμικούς πόδες

"Μουσική ἐστί ρυθμοῦ καί μέλους καί πάσης ὁργανικῆς θεωρίας ἐπιστήμη, μουσικός δέ ὁ ἔμπειρος τούτων". (ψευδο-Πτολεμαίος)

Αποφεύγοντας την διαδικασία της εξήγησης βασικών όρων, όπως χρόνος, ρυθμός, χρονική αγωγή κλπ., (θα αναλυθούν σε σχετική εργασία), οι οποίοι πολλές φορές αναφέρονται από του Ψάλτες με λάθος δυναμική του περιεχομένου τους, θα εισέλθω ευθύς στον βασικό άξονα του θέματος μου, που είναι η ανάγκη να σημειώνονται οι ρυθμοί πάνω στο ψαλλόμενο μάθημα, ώστε κατά την ερμηνεία του ο εκτελεστής να εκφέρει τον ανάλογο ρυθμικό τονισμό ο οποίος θα το αναδείξει. 

Είναι πολύ σημαντικό να τονίσουμε ότι ενώ από το πρώτο κιόλας μάθημα ο μαθητής διδάσκεται μετρική με τον απλό και πανάρχαιο δίσημο ρυθμό και μάλιστα με διαστολές επι των ασκήσεων, αυτό λησμονείται όταν το μάθημα μεταφερθεί πάνω στο αναλόγιο. Ο ρυθμός διδάσκεται για να τον χρησιμοποιούμε και είναι εξόχως σημαντικό και δομικό στοιχείο του μέλους. Ο μαθητής δεν μαθαίνει τους απλούς ρυθμούς, δίσημο, τρίσημο και τετράσημο μόνο για να αποκτήσει σταθερότητα στην χρονική διάρκεια του ψαλλομένου, αλλά και για να διδαχτεί τον ερμηνευτικό και μελωδικό τονισμό των φράσεων, ώστε να ψάλλει σύμφωνα με τον χωρισμό, προβάλλοντας τον τονισμένο λόγο μέσα από το τονισμένο μουσικά και ρυθμικά μέλος. 

Είναι διαφορετική η εκφορά ενός δισήμου από ένα τρίσημο και ένα τετράσημο. Δεν μιλώ βέβαια για τις ασκήσεις εισαγωγής και γνωριμίας του μαθητή με τα σημάδια. Αλλιώς ο μαθητής θα διδαχτεί να τονίσει ένα ιδιόμελο με την ποικιλία των απλών ρυθμών και αλλιώς χωρίς να έχουν σημειωθεί καν. Αλλιώς τονίζεται και εκφέρεται ο δίσημος αποτελούμενος από μια θέση και μια άρση, αλλιώς ο τρίσημος αποτελούμενος από μια θέση και δυο άρσεις και σαφώς αλλιώς ο τετράσημος αποτελούμενος από μια θέση και τρεις ασθενείς άρσεις. 

Εάν ο μαθητής δεν μάθει να επεξεργάζεται ρυθμικά το κείμενο του αυτό θα έχει συνέπεια στην ερμηνεία του. Πολύ σημαντικός παράγοντας βέβαια είναι η δίδαξη του Δασκάλου στην ερμηνευτική των κειμένων, όμως όσοι διδάσκουμε γνωρίζουμε καλά ότι η μετάδοση και αφομοίωση της προφορικότητας από τον μαθητή είναι εξαιρετικά δύσκολη και συχνά λησμονείται, με αποτέλεσμα ο μαθητής να πειραματίζεται στην τύχη. Ένας ασφαλής δρόμος λοιπόν ο οποίος θα υπενθυμίζει στον μαθητή τον τρόπο τονισμού του κάθε μέτρου, είναι να μάθει ο μαθητής να χωρίζει τα κείμενα του, βρίσκοντας τις θέσεις και μαθαίνοντας μέσα από την προφορική διδασκαλία πως τονίζεται η θέση με αύξηση χρόνου, πως η θέση με ποίκιλμα, πως η στατική θέση κλπ. Δυστυχώς δεν μαθαίνουμε πλέον την Ψαλτική μέσα από τις μελωδικές φράσεις, όπως έλεγε ο συμπατριώτης μου κυρ.Απόστολος Κώνστας, ώστε ο μαθητής μέσα από την απομνημόνευση τους να διδαχτεί και τον ρυθμικό τονισμό, όπως και τόσα άλλα. 

Ο ανώτερος αναβαθμός είναι αυτός του συνεπτυγμένου ρυθμού, μέσο του οποίου εξασφαλίζεται μεγάλη ευρυθμία και ροή στο μέλος. Ακούγοντας κανείς, για παράδειγμα, τον αοίδιμο τέτιγγα της Μεγάλης Εκκλησίας κυρ.Θρασύβουλο Στανίτσα στην μονωδιακή εκφορά ενός Δοξαστικού, εύκολα διαπιστώνει την χρήση των διαφορετικών ρυθμικών σχημάτων της επιστήμης της μετρικής του συνεπτυγμένου ρυθμού, όσο και αν ο Άρχων δεν τον δεχόταν. Αν ακούσει κανείς τα μοναδικά αρχαία λειτουργικά του Μ.Βασιλείου από τον ίδιο, εκεί πλέον με μεγάλη ευκολία διαπιστώνει την πανηγυρική επιβεβαίωση της χρήσης του συνεπτυγμένου ρυθμού. Βέβαια εδώ η προσπάθεια μου δεν αφορά να πείσω κάποιον για την ύπαρξη του συνεπτυγμένου ρυθμού, όσο και αν πιστεύω ότι είναι ο μόνος ερμηνευτικά πληρέστερος δρόμος για την αρτιότερη απόδοση ενός μαθήματος. Αλλιώς ψάλλεις κανόνα με απλό ρυθμό που αναγκάζεσαι να τονίζεις κάθε δυο συλλαβές και αλλιώς ψάλλεις κανόνα όταν χρησιμοποιείς πεντάσημα, εξάσημα, επτάσημα και άλλα ρυθμικά σχήματα. Το μέλος αναπνέει και έχει ροή ενώ στην αντίθετη περίπτωση ροή δεν έχει και αναγκάζεται ο Ψάλτης να εκβαρβαρίζει το αποτέλεσμα, προκειμένου να δείξει τις συχνές και διαδοχικές μετρικές θέσεις. Αυτό συμβαίνει συνήθως έντονα στην από χορού ψαλμώδηση τέτοιων αλλά και άλλων μαθημάτων. 

Αλλιώς θα τονίσεις τον πεντάσημο όταν έχει λόγο τρισήμου προς δίσημο και αλλιώς όταν έχει λόγο δισήμου προς τρίσημο. Το ίδιο συμβαίνει και με τον ωραιότατο, δι εμέ, τον πιο ωραίο επτάσημο. Ο επτάσημος τον οποίο χρησιμοποιεί έντονα και η Ελληνική μας μουσική, μπορεί να παρουσιαστεί με τριών ειδών ρυθμικές εκδοχές. Είτε με λόγους τρισήμου προς δίσημο και δίσημο, είτε με λόγους δισήμου προς τρίσημο και δίσημο, είτε με λόγους δισήμου προς δίσημο και τρίσημο. Το θαυμαστό στην εκδοχή του τρισήμου μέσα σε ένα μεγαλύτερο ρυθμικό σχήμα είναι, ότι ο τρίσημος αυτός χωρίζει την μια κίνηση σε δυο άνισες, όπου στο μεγαλύτερο μέρος της ανήκουν οι δυο χρόνοι ενώ στο μικρότερο και τελευταίο μέρος της ο ένας χρόνος. Η Τέχνη και η δυσκολία είναι να δείξει ο ψάλλων στον μαθητή τόσο ερμηνευτικά όσο και οπτικά τον τρόπο ανάδειξης των μερών, αυτών των υποδιαιρέσεων. 

Ξέρω ότι αυτά όσο συναρπαστικά και αν είναι σίγουρα κουράζουν. Θα καταλήξω λέγοντας ότι η ρυθμική σήμανση αποτελεί δομικό και ουσιαστικό στοιχείο για την ερμηνεία ενός μέλους. Η τοποθέτηση των ρυθμικών σχημάτων είτε αυτά είναι με τους απλούς ρυθμικούς πόδες είτε ακόμα καλύτερα με τους σύνθετους, βοηθούν εξαιρετικά τόσο τον έμπειρο όσο ακόμα περισσότερο τον αρχάριο ψάλτη να χρωματίσει την ποικιλία των μελωδικών γραμμών με την ποικιλία των ρυθμικών σχημάτων. Ειδικά στον συνεπτυγμένο ρυθμό αλλάζει εντελώς το άκουσμα προσφέροντας του μια μοναδική πλαστικότητα και ροή. Βέβαια αυτό έχει σαν προϋπόθεση την μαθητεία σε Δάσκαλο ικανό, ο οποίος θα διδάξει στον μαθητή, με άρτιο και ολοκληρωμένο τρόπο το μέγα κεφάλαιο του ρυθμού (ο Χρύσανθος στο Μέγα Θεωρητικό του αφιερώνει έντεκα κεφάλαια για τον ρυθμό!).