Μορφές της Ψαλτικής Τέχνης! (β') Παναγιώτης Χρυσάφης ο νέος! (της Κατερίνας Βλαχοδημητράκου)

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΧΡΥΣΑΦΗΣ Ο ΝΕΟΣ!

ΧΡΙΣΤΟΣ ΑΝΕΣΤΗ! 

Αικατερίνας Βλαχοδημητράκου

Φοιτήτριας Βυζαντινής Μουσικολογίας

Τμήματος Μουσικών Σπουδών Ε.Κ.Π.Α.

Παναγιώτης Χρυσάφης ο νέος !
(Λεπτομέρεια μικρογραφίας σε "Ανθολογία της Παπαδικής"
Χειρόγραφο Μεγίστης Λαύρας, αρ. Θ178, έτους 1815)

Ο Παναγιώτης Χρυσάφης ο νέος, έζησε κατά το β’ μισό του 17ου αιώνα και έγινε γνωστός ως ο Πρωτοψάλτης της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας. Ο αιώνας αυτός αποτελούσε και αποτελεί ανεπανάληπτο μνημείο της φωνητικής μουσικής όλων των εποχών και φυσικά το αποκορύφωμα του ελληνικού μουσικού πολιτισμού. Μαζί με άλλους τρεις κορυφαίους μελουργούς, τον Γερμανό Αρχιερέα των Νέων Πατρών, τον Μπαλάση ιερέα και Nομοφύλακα της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας και τον Πέτρο Μπερεκέτη το μελωδό, έφτασαν την μελοποιία σε πολύ υψηλά επίπεδα. 

Ο Παναγιώτης Χρυσάφης καλλώπισε μαζί με τον Γερμανό το στιχηραρικό μέλος. Το έργο τους θεωρείται «προσωπικό και καθολικό», επειδή αποτελεί, πέρα από την προσωπική, και κοινή έκφραση των συναισθημάτων των πιστών στην λατρεία. Ο πιστός ενώνεται με τον μελουργό όταν ψέλνει μαζί του το μέλος και έτσι δημιουργείται μια δύναμη και επιβολή του μέλους αυτού, το οποίο ενεργοποιεί εν τέλει την πιο γνήσια και ανυπόκριτη έκφραση των συναισθημάτων. Έτσι, το έργο των μελουργών καθίσταται διαχρονικό και σταθερός θεματοφύλακας της παράδοσης και των θρησκευτικών καταβολών.

Δάσκαλος του Παναγιώτη Χρυσάφη υπήρξε ο Γεώργιος Ραιδεστηνός, μια γνώριμη μουσική φυσιογνωμία με εξαιρετικό έργο, Λαμπαδάριος τα έτη 1616-1629 και Πρωτοψάλτης της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας τα έτη 1629-1638. Η μαθητεία του δεν σταματά στον Ραιδεστηνό αλλά συνεχίζεται σε έναν ακόμα επιφανή μουσικό, τον Αρσένιο Ιερομόναχο, για τον οποίο γίνεται αναφορά στον κώδικα Γριτσάνη 16 (φ. 232) ως «κὺρ Ἀρσένιο ἱερομόναχο τὸν μικρὸ καὶ μουσικώτατο». 

Ο Χρυσάφης δεν υπήρξε ποτέ δομέστικος ή λαμπαδάριος. Την εποχή εκείνη, η Μεγάλη του Χριστού Εκκλησία και ο πατριαρχικός περίβολος αποτελούσαν το επίκεντρο της μουσικής ζύμωσης και ο Πρωτοψάλτης, αναλαμβάνοντας ρόλο βυζαντινού μαΐστορος, οριοθετούσε την ψαλτική τέχνη του καιρού του. 

Για τη γέννηση του δε γνωρίζουμε τίποτα, όμως από ένα χειρόγραφο της Βιβλιοθήκης του Όρους Σινά, στον κώδικα Σινά 1298 (φ. 197r), από μαθητή (όπως ισχυρίζεται) του Μπαλασίου Ιερέως, μαθαίνουμε πως ο Παναγιώτης Χρυσάφης πεθαίνει στις 25 Δεκεμβρίου του έτους 1685 και ακόμη πως ξεπερνά σε ηλικία τα 80 έτη.

                                                 

                                                «ἔδωσεν τὸ κοινὸν χρέος ὁ ἄνωθεν νέος

                                  Χρυσάφης εἰς ,αχπέ [1685], δεκεμβρίῳ κε’·/
                                               ἔζησε δὲ ὡς νομίζω χρόνους ὑπὲρ π’.
                                          μουσηκός πάνυ ὦν καὶ μελήρρητος.»

Τα παραπάνω φαίνονται να επιβεβαιώνονται τόσο από το έργο του ίδιου (κώδικες και χειρόγραφα) όσο και από άλλα έργα και μαρτυρίες της εποχής που τον αναφέρουν. Ένας ακόμη κώδικας μας επιβεβαιώνει το θάνατό του. Το 1700, στον αυτόγραφο Κώδικα της Μ. Λαύρας Ι, 172 ο Χρυσάφης ο νέος αναφέρεται ως «μακαρίτης» από τον Αρσένιο Κυδωνίας. 

Ο Χρυσάφης από μαρτυρίες γνωρίζουμε πως ήταν πρωτοψάλτης για περίπου τριάντα χρόνια και αυτό μας κάνει να συμπεραίνουμε πως πρωτοψάλτης έγινε κοντά στην ηλικία των πενήντα. Επομένως πρέπει να γεννήθηκε μεταξύ των ετών 1600-1605.

"Νουθεσία των μελλόντων μαθείν την Επιστήμην
της Μουσικής μέλος κυρ Παναγιώτου Χρυσάφου του Νέου"
Καλλιγράφηση Ιωάννης Δημητρούλης ο Χίος

Κατά τα χρόνια της πρωτοψαλτείας του, το 1655, μελοποιεί πλήρως το ξακουστό Στιχηράριο, το ιδιαίτερο εκείνο βιβλίο που αφήνει ιστορία και αναμφίβολα ποικίλα σχόλια με τις «μελιρρυτόφθογγες νεοφανεῖς θέσεις». Ως μελοποιός και εξηγητής αφήνει ένα τεράστιο έργο που ψάλλεται μέχρι σήμερα και συναντάται σε πολλούς χειρόγραφους κώδικες. Έχει εντοπισθεί ο καλλωπισμός του Στιχηραρίου, Αναστασιματαρίου και Ειρμολογίου και είναι πολλές οι νέες συνθέσεις του. Μελοποίησε κεκραγάρια, πασαπνοάρια του όρθρου και των αίνων, τον Πολυέλεο «Δούλοι Κύριον» σε α’ ήχο, τα αναστάσιμα ευλογητάρια, μέλη της Μ. Εβδομάδος, στιχηρά και νεκρώσιμα ιδιόμελα, μεγαλυνάρια του Επιταφίου, δοξολογίες, φήμες και πολυχρονισμούς, πολλά χερουβικά και κοινωνικά σε όλους τους ήχους, μαθήματα, κρατήματα, ηχήματα και τη γνωστή νουθεσία «Ὁ θέλων μουσικὴν μαθεῖν...» σε α’ ήχο. 

(Την παραπάνω Νουθεσία την ακούμε ΕΔΩ από τον Χορό Ψαλτών "Μαΐστορες της Ψαλτικής Τέχνης" σε εξήγηση από τον Ομότιμο Καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Γρηγόριο Στάθη, υπό την Διεύθυνση του Καθηγητού της Βυζαντινής Μουσικολογίας κ. Αχιλλέα Χαλδαιάκη.)

Στάθηκαν τυχεροί όσοι βρέθηκαν και μαθήτευσαν στον καλλίφωνο και άριστο μουσικό Παναγιώτη Χρυσάφη. Οι κυριότεροι μαθητές του είναι ο Γερμανός Νέων Πατρών, ο Διονύσιος ιερομόναχος, ο Ιωάννης Καμπαζουρνάς, ο Υπάτιος, ο Δράκος Κυρίτζης και ο Μπαλάσης ιερεύς και Νομοφύλαξ. 

Προβληματισμοί ανακύπτουν και γύρω από την ταυτότητά του, το όνομά του κυρίως, καθώς ο ίδιος τολμάει να συγκρίνει το έργο του με εκείνο του μεγάλου μελουργού Εμμανουήλ Χρυσάφη (Χρυσάφης ο «Παλαιός», ακμή του στα μέσα του 15ου αιώνα) που μάλλον θαύμαζε. Έτσι, προσυπογράφει ως «Χρυσάφης» και ποτέ ως «Παναγιώτης Χρυσάφης», με αποτέλεσμα να τον συγχέουν πολλοί με τον Εμμανουήλ. Παρόλα αυτά, επιβεβαιώνεται από το μαθητή του Διονύσιο ότι το πραγματικό βαπτιστικό του όνομα είναι Παναγιώτης, ενώ γίνεται και ξεκάθαρη διάκριση από τον Χρυσάφη τον «Παλαιό» (Διονύσιος ιερομόναχος, αυτόγραφος κώδικας Ιβήρων 961, τέλη 17ου αιώνα). Σπανιότατα του αποδίδουν και το όνομα Ιωάννης.

Τέλος, όπως είδαμε παραπάνω, ο Παναγιώτης Χρυσάφης ήταν μεν γνωστός ως μουσικός (δάσκαλος, μελοποιός, κωδικογράφος και ψάλτης), η συμβολή του όμως στην μελοποίηση προξενεί ιδιαίτερη εντύπωση και έντονο ενδιαφέρον. Από την μέχρι τώρα έρευνα έχουν εντοπισθεί χειρόγραφά του και εκείνος που ασχολήθηκε κυρίως με το έργο του και το εξήγησε στην αναλυτική σημειογραφία της Νέας μεθόδου ήταν ο Χουρμούζιος Χαρτοφύλαξ.