Μίμηση και Παράδοση στην Εκκλησιαστική Μουσική!

Μίμηση και Παράδοση στην Εκκλησιαστική Μουσική!

ΧΡΙΣΤΟΣ ΑΝΕΣΤΗ!

του Αντωνίου Χατζόπουλου

Υπάρχει η τάση στους ψαλτικούς κύκλους να εντάσσεται ο μελωδός σε κάποιο μουσικό "ύφος" η σε κάποια μουσική "σχολή". Ο ψάλτης μιμείται τη μουσική απαγγελία και έκφραση του δασκάλου του, δέχεται "ακούσματα" από το περιβάλλον στο οποίο ζει και έτσι γίνεται κομιστής μιας παράδοσης ύφους, που τον χαρακτηρίζει κατά τη στιγμή που ψάλλει. Λέγοντας όμως "ύφος" εννοούμε την ίδια την υπόσταση της μουσικής σύνθεσης που έχει καθιερωθεί από παλιά, αλλά και τη μελωδική έκφραση που απορρέει από τον χαρακτηριστικό τρόπο που "ψάλλειν". Όπως στο αγιορείτικο ύφος, όπου δεν είναι επιτρεπτή η "εκτροπή" από το μουσικό κείμενο, έτσι και στο πατριαρχικό η Μεγάλη Εκκλησία δέχεται μόνο τα μέλη που έχουν καθιερωθεί και επιβάλλει την ακριβή εκτέλεση τους. Όσον αφορά την έννοια "μίμηση", που και αυτή έχει τη σημασία του μιμητικού τρόπου της προφοράς του μέλους, θα πρέπει να αναφερθεί ότι είναι ένα από τα συστατικά στοιχεία του ύφους και έχει επιπλέον σχέση με τις παραδοσιακές μουσικές γραμμές. Συγκεκριμένα αναφερόμαστε εδώ στη διαφύλαξη των παραδοσιακών δομών του ήχου, της μελωδίας, όταν γίνεται προσπάθεια για σύνθεση νέων μελών.

Επιμένοντας ο συνθέτης στη μίμηση των παλαιών δασκάλων, δηλ. στη μίμηση των μουσικών θέσεων, διατηρεί το σωστό ύφος της ψαλτικής τέχνης. Η μίμηση ως συστατικό στοιχείο του ύφους είναι και βασική προϋπόθεση για την πραγμάτωσή του. Το πατριαρχικό δε ύφος δεν είναι τίποτε άλλο παρά η διαχρονική μουσική παράδοση της Εκκλησίας, που απαιτεί την προσήλωση στην κλασική μελωδία, που εμπλουτίστηκε με την πάροδο των αιώνων, διαφυλάχθηκε όμως χάρη στη "μίμηση" του γνήσιου βυζαντινού και μεταβυζαντινού μέλους.

Σ' αυτή τη μίμηση αναφέρεται ο Μανουήλ Δούκας ο Χρυσάφης (l5ος αι.), που θεωρείται ένας «από τους κορυφαίους στην καθόλoυ lστορία της Ορθόδοξης Εκκλησιαστικής Μουσικής». Ο Χρυσάφης ήταν Λαμπαδάριος του Βασιλικού Κλήρου, ψάλτης δηλ. του παλατιού της Κωνσταντινούπολης κατά τα χρόνια πριν την άλωση της. Η μουσική του δράση συνεχίζεται και μετά από αυτή, στην Κρήτη, τη Σερβία κ.α.

Το έργο του είναι πλουσιότατο (Χατζηγιακουμής) και διαδόθηκε ευρύτατα κατά τα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Οι περί μιμήσεως απόψεις του περιέχονται στην πραγματεία του, όπου γίνεται λόγος και για τον τρόπο με τον οποίο συνέθεταν τα έργα τους οι βυζαντινοί μελοποιοί.

Η μίμηση της παραδοσιακής δομής του ήχου και του μέλους κατά τη σύνθεση νέων μελών είναι η βάση επάνω στην οποία στηρίζονται. Αποφεύγουν κατά το δυνατό τις καινοτομίες, αποδέχονται το μεγαλείο των προηγουμένων, δεν αντιγράφουν, αλλά με βάση τα μουσικά πρότυπα δημιουργούν νέα μέλη.

Αναφερόμενος ο Μανουήλ Χρυσάφης στον μεγάλο μουσικό Ιωάννη Κουκουζέλη, λέει ότι, αν και ο ίδιος μπορούσε πολύ περισσότερο από άλλους να φτιάξει προσεκτικά μέλη που να μην έχουν σχέση με τα προηγούμενα, παρόλα ταύτα ακολουθεί τα παλαιά "κατ' ίχνος", ενώ είχε τη δυνατότητα να καινοτομήσει. Το ίδιο πράγμα, κατά τον Χρυσάφη, έπραξαν και οι προγενέστεροι του Κουκουζέλη μουσικοί, αλλά και ο ίδιος: Ο Γλυκύς (900 μ.Χ.) μιμήθηκε τον Ανανεώτη (830 μ.Χ.) κατά τη σύνθεση των Οίκων, ο Κλαδάς (Ι5ος αι.) μιμείται τον παλαιό Ακάθιστο θεωρώντας τιμή του το ότι δεν καινοτόμησε, αλλά μιμήθηκε τους παλαιούς ποιητές, «τους τη [μουσική] επιστήμη διαπρέψαντας». Προτρέποντας ο Χρυσάφης τους συνθέτες να μη απομακρύνονται από τον πλούτο της παράδοσης των διδασκάλων, φέρνει ως παράδειγμα τον ίδιο του τον εαυτό: «Και εγώ έτσι πράττω και όσο το δυνατό δεν απομακρύνονται από τη μίμηση των παλαιών».

Οι παραπάνω απόψεις έχουν ιδιαίτερη σημασία καθ' ότι ο Χρυσάφης υπήρξε από τους μουσικούς που εμπλούτισαν το "ρεπερτόριο" της Εκκλησιαστικής Μουσικής. Εδώ θαυμάζει κανείς τον τρόπο με τον οποίο "συναναστρέφονται" οι βυζαντινοί μουσικοί και ο Χρυσάφης την προ αυτών μουσική: Δημιουργούν, αλλά και σέβονται τα παλαιά μέλη, καυχώνται όχι για την προσωπική τους δημιουργία, αλλά για τη "δύναμη" της μουσικής των παλαιών, «μηδέ καινοτομείν τι παρά τα καθ' άπαξ δόξαντα καλώς έχειν αυτοίς».

Στα της μίμησης αναφέρεται και ο Χρύσανθoς εκ Μαδύτου, εκφράζοντας τη διαχρονική παράδοση της μουσικής:

Όταν οι μαθηταί μελοποιούσαν «εμιμούντο τον τρόπον των διδασκάλων». Για τον Χρύσανθο παράδοση και προσωπική δημιουργία συνυπάρχουν. Ο μελοποιός δανείζεται την περισσότερη ύλη από τις μελωδίες που «άφηκαν oι παλαιοί μουσικοί εις τα όμοια ποιήματα των», χρησιμοποιεί όμως και ο ίδιος «ολίγη ύλη νεωστί εφευρεθείσα». Βάζει με άλλα λόγια την προσωπική του σφραγίδα αξιολογώντας τις μουσικές γραμμές και τα άλλα συστατικά στοιχεία της εκκλησιαστικής μουσικής.

Με όλα τα παραπάνω τίθεται όμως το ερώτημα: Πώς μπορεί κανείς να είναι μέσα στην παράδοση και ταυτόχρονα να συνθέτει νέα μέλη; Η απάντηση είναι το ότι ο μελοποιός κινείται και δημιουργεί μέσα σε συγκεκριμένες φόρμες. Το πλαίσιο είναι δεδομένο και εκεί μέσα ο συνθέτης έχει τη δυνατότητα να δημιουργήσει. Είναι η κλίμακα, τα ακούσματα του ήχου, οι δεσπόζοντες φθόγγοι, οι αρκτικοί και καταληκτικοί φθόγγοι, η μουσική έκταση, οι θέσεις της παραδόσεως κ.α., που είναι δεδομένα και εκεί μέσα είναι δυνατή η προσωπική δημιουργία. Αυτή βέβαια η προσωπική δημιουργία του εκκλησιαστικού καλλιτέχνη θεωρείται και θεόπνευστη σύμφωνα με την ορθόδοξη παράδοση του Γένους.

Συμπερασματικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι η εκκλησιαστική μουσική ουδέποτε υπήρξε στατική, αλλά όπως οι άλλες δύο τέχνες του βυζαντινού τριπτύχου (αρχιτεκτονική - ζωγραφική - μουσική), μια δυναμική πραγματικότητα και ακόμη ότι η Μεγάλη Εκκλησία, ως προστάτης της ιεράς αυτής τέχνης της Ορθοδοξίας, καλλιέργησε μέσω των μουσικών που ανατράφηκαν και έδρασαν στο "κλίμα" της, όλα εκείνα τα στοιχεία που κράτησαν ζωντανή και εμπλούτισαν τη μουσική παράδοση του Γένους.

Αλεξανδρούπολη, 2/7/1997

Πηγή: http://www.cmkon.org/