Τελετουργικά Θέματα! (η΄) Ο αρχιερατικός θρόνος και η λειτουργική χρήση του! (του Γεώργιου Ζαραβέλα)

Ο αρχιερατικός θρόνος και η λειτουργική χρήση του!

ΧΡΙΣΤΟΣ ΑΝΕΣΤΗ!

Γεωργίου Ζαραβέλα

Λειτουργιολόγου

Καθηγητού Θεολόγου

Α΄ Αρσακείου Γυμνασίου Ψυχικού

Ο αρχιερατικός θρόνος αποτελεί το ορατό σημείο της παρουσίας του αρχιερέα στη σύγχρονη εκκλησιαστική τάξη εντός του ναού. Ως αρχιερατικό θρόνο ορίζουμε το ειδικά ευπρεπισμένο και καλλωπισμένο στασίδιο, στο οποίο στέκεται ο αρχιερέας κατά τις χοροστασίες του στο ναό, βρίσκεται στο μέσο του κυρίως ναού, έχει ικανό ύψος και είναι τοποθετημένο πάνω σε βάθρο με αναβαθμίδες. Ο θρόνος είναι κατασκευασμένος από μάρμαρο ή ξύλο, σκαλισμένο με χριστιανικά σύμβολα ή φυτικό και ζωικό διάκοσμο και στολισμένο με πολύτιμα υλικά, όπως χρώμα, φύλλα χρυσού, ελεφαντόδοντο, ημι-πολύτιμοι λίθοι κ.λπ. Στην πλάτη του στασιδίου τοποθετείται η εικόνα του Χριστού ως Μεγάλου Αρχιερέως, όπου ο Κύριος εικονογραφείται συμβολικά με αρχιερατικά άμφια. Η στάση του αρχιερέα πάνω στο θρόνο είναι πλέον δεδομένη για όλες τις ιερές ακολουθίες, όποτε αυτός χοροστατεί, είτε αυτές αποτελούν ακολουθίες του νυχθημέρου (εσπερινός, όρθρος κ.α.), είτε αγιαστικές τελετές (γάμος, βάπτιση, κηδεία κ.λπ.). 

Ο αρχιερατικός θρόνος δεν έχει πάντα και πάντοτε τη σημασία που του αποδίδεται σήμερα, ιδίως στους ενοριακούς ναούς. Κάνοντας ιστορική αναδρομή στη λατρεία της Εκκλησίας, παρατηρούμε ότι ο σύγχρονος θρόνος είναι ανύπαρκτος στην αρχέγονη Εκκλησία. Την παλαιοχριστιανική εποχή, ο αρχιερατικός θρόνος δεν βρισκόταν στο μέσο του ναού, αλλά στη κόγχη της αψίδας του Ιερού Βήματος των μεγάλων παλαιοχριστιανικών βασιλικών, στο γνωστό ως σύνθρονο. Το σύνθρονο ήταν μία μαρμάρινη κατασκευή από αναβαθμίδες, η οποία βρισκόταν στο κατώτερο σημείο της κόγχης του Ιερού Βήματος. Στο κέντρο αυτής της ημικυκλικής κατασκευής και στο ανώτερο σημείο της, βρισκόταν ιδιαίτερα κατασκευασμένο θρονίο, το οποίο χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά και μόνο από τον επιχώριο αρχιερέα. Μέχρι σήμερα σώζονται παλαιοχριστιανικά σύνθρονα, αλλά και νεώτερα, κατασκευασμένα σε ναούς, όπου η διάταξη και η ευρυχωρία του Ιερού Βήματος ευνοεί την παρουσία τους. 

Η σταδιακή υπερύψωση του χαμηλού φράγματος, το οποίο διέκρινε τον κυρίως ναό από το ιερό βήμα, και η μεταγενέστερη διαμόρφωση του τέμπλου, απομάκρυνε οπτικά τον αρχιερέα από το ποίμνιο. Η οπτική επαφή του αρχιερέα με το λαό ήταν δυνατή έως και την Εικονομαχία, αφού, μετά την αναστήλωση των Ιερών Εικόνων, τοποθετήθηκαν οι δεσποτικές εικόνες και αφαιρέθηκαν τα βήλα, δηλαδή οι κουρτίνες, οι οποίες κάλυπταν τα κενά ανάμεσα στις κολόνες που στήριζαν το επιστύλιο του τέμπλου και άνοιγαν κατά τη διάρκεια της Θείας Ευχαριστίας, ώστε να υπάρχει οπτική επαφή του λαού με τα τεκταινόμενα στο Ιερό Βήμα. 

Η ανύψωση του τέμπλου, σε συνδυασμό με το ύψος του θρόνου στο σύνθρονο δεν ευνοούσε, πλέον, πρακτικά την εκεί παρουσία του. Για το λόγο αυτό, ο αρχιερατικός θρόνος μετατοπίστηκε για την εξυπηρέτηση της οπτικής επαφής με τον λαό στο κέντρο του ναού, στην αριστερή πλευρά, αρχικά, του κεντρικού κλίτους. Απέναντι ακριβώς από τον αρχιερατικό θρόνο, στη δεξιά πλευρά του κεντρικού κλίτους, υπήρχε στην Αγία Σοφία Κωνσταντινουπόλεως ο θρόνος του αυτοκράτορα. 

Στην τάξη αυτή ανάγεται και η επευφημία «Τὸν Δεσπότην καὶ Ἀρχιερέα ἡμῶν, Κύριε, φύλαττε· εἰς πολλὰ ἔτη», όπου ως Δεσπότης νοείται ο Αυτοκράτορας, ενώ ως Αρχιερέας ο Πατριάρχης. Η φράση αυτή ψάλλεται στην ακολουθία του Όρθρου, αμέσως μετά τους δύο πρώτους στίχους των Αίνων και στο σημείο αυτό λάμβαναν καιρό, προσκυνώντας τις άγιες εικόνες, πρώτα ο Αυτοκράτορας, όταν ο χορός έψαλλε το «Δεσπότην» και έπειτα ο Πατριάρχης, όταν ο χορός έψαλλε τη λέξη «Αρχιερέα». Στη λέξη «Αρχιερέα» και όχι «Δεσπότην» οφείλει να κατέρχεται και σήμερα του στασιδίου - θρόνου του ο επίσκοπος, κάθε φορά που ο χορός ψάλλει την ανωτέρω επευφημία, ώστε να λάβει τον καιρό και να ενδυθεί τα λειτουργικά άμφιά του. 

Μετά την Άλωση της Πόλης από του Οθωμανούς (1453) και αφού εξέλειπε πλέον ο «Δεσπότης», δηλαδή ο Αυτοκράτορας, η θέση του αρχιερατικού στασιδίου μετατοπίστηκε στη θέση του αντίστοιχου αυτοκρατορικού, δηλαδή στη δεξιά πλευρά. Οι προχαλκηδόνιες χριστιανικές Εκκλησίες της Ανατολής, όπως για παράδειγμα η Κοπτική Εκκλησία, έχει διατηρήσει την αρχαία θέση του αρχιερατικού στασιδίου, αφού ο κόπτης Πατριάρχης στέκεται αριστερά του κεντρικού άξονα του ναού και όχι δεξιά.

Η σημασία και η αξία του συνθρόνου, παρά την επισκίασή του από το εξωτερικό, αρχιερατικό στασίδιο, δεν έπαψε να υφίσταται. Ο εντός του κυρίως ναού αρχιερατικός θρόνος δεν συνεπάγεται πάντα και παντού την αρχιερατική παρουσία και δη του επιχώριου αρχιερέα, με την οποία συνδέεται αποκλειστικά και μόνο ο θρόνος του αρχιερέα στο σύνθρονο. Η παραχώρηση του επισκοπικού θρόνου στο σύνθρονο σε άλλον αρχιερέα, πλέον του επιχωρίου, συνιστά μεγάλο κανονικό ατόπημα και υποδηλώνει συμβολικά την παραίτηση του οικείου επισκόπου από την ποίμνη που του ανέθεσε η Εκκλησία. Η απαγόρευση αυτή δεν ισχύει για τον εκτός του Ιερού Βήματος θρόνο, ο οποίος είναι μάλλον προεστωτικός, παρά αρχιερατικός. 

Ο θρόνος του κυρίως ναού στις ιερές μονές, μάλιστα τις ανδρώες κοινοβιακές, δεν είναι αρχιερατικός, αλλά ηγουμενικός, στον οποίο ανέρχεται ο καθηγούμενος της αδελφότητας, ενώ παραχωρείται στον αρχιερέα, όταν αυτός χοροστατεί. Σε περιπτώσεις επίσημων εορτασμών, δοξολογιών, υποδοχών σημαντικών πολιτικών αρχόντων, ο θρόνος μπορεί να παραχωρηθεί σε εκείνους, δεδομένης της ιδιαίτερης τιμής προς το πρόσωπό τους τη συγκεκριμένη στιγμή, αλλά και της αυτοκρατορικής πρακτικής της βυζαντινής εποχής.

Στη σύγχρονη, ενοριακή, λειτουργική πράξη πρότυπο και ακραιφνές παράδειγμα τήρησης της κανονικής περί αρχιερατικού θρόνου και σύνθρονου τάξης αποτελεί η λατρεία του πατριαρχικού ναού της Κωνσταντινουπόλεως. Ο Πατριάρχης, αλλά και γενικά κάθε αρχιερέας στην επαρχία του, στέκεται στο αρχιερατικό στασίδιό του κυρίως ναού σε όλες τις αρχιερατικές χοροστασίες, εκτός από εκείνες της Μεγάλης Εβδομάδας και της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, οπότε μετέχει στις ιερές ακολουθίες από το παραθρόνιο. Οι χειροθεσίες, οι αγιαστικές τελετές (πλην της Θείας Ευχαριστίας), αλλά και η απόλυση της Θείας Λειτουργίας λαμβάνουν χώρα με τον αρχιερέα στο θρόνο, στο μέσο του ναού. 

Ο αρχιερέας, κατά τη διάρκεια της Θείας Λειτουργίας, μετά τον Τρισάγιο Ύμνο, έως και την ανάγνωση της ευαγγελικής περικοπής στέκεται στο σύνθρονο του Ιερού Βήματος, την μοναδική και αδιαμφισβήτητη θέση που του αρμόζει. Ο αρχιερέας στέκεται απλά μπροστά από την Αγία Τράπεζα, εφόσον ο ναός δεν έχει σύνθρονο. Η άνοδος του αρχιερέα σε αυτό δηλώνει, σύμφωνα με τον Συμεών Θεσσαλονίκης, την άνοδο και καθέδρα του Χριστού στα δεξιά του Θεού Πατέρα κατά την ημέρα της Ανάληψής Του στους ουρανούς, ενώ η κάθοδος του αρχιερέα, σύμφωνα με τη διδασκαλία του Συμεών, συμβολίζει «τὴν ἐκ τοῦ οὐρανοῦ περὶ ἡμᾶς τοῦ Σωτῆρος πρόνοιαν καὶ κηδεμονίαν, ὅτι καὶ ἀνελθῶν, ἡμῶν οὐ κεχώρισται», σύμφωνα με την υπόσχεση που έδωσε ο ίδιος ο Κύριος στους Αποστόλους πριν να συλληφθεί (Ιω. ιδ’, 18). Η κάθοδος του αρχιερέα δηλώνει, επίσης, την μέλλουσα κάθοδο του Χριστού στον κόσμο κατά την ημέρα της Δευτέρας Παρουσίας Του.

Η σημασία του αρχιερατικού θρόνου είναι σαφώς δηλωτική της παρουσίας του, χωρίς, όμως, να συνεπάγεται και την αποκλειστική χρήση από εκείνον. Αυτό δεν δηλώνει την εξίσωση του αρχιερατικού στασιδίου με κάθε άλλο κάθισμα του ναού, αλλά τον διακρίνει από το αρχιερατικό θρονίο του συνθρόνου, υποκατάστατο του οποίου αποτελεί ο θρόνος του κυρίως ναού.