Τελετουργικά Θέματα (ζ΄) Η προετοιμασία για τη Θεία Κοινωνία - Το Κοινωνικό (του Γεώργιου Ζαραβέλα)

ΧΡΙΣΤΟΣ ΑΝΕΣΤΗ!

Η προετοιμασία για τη Θεία Κοινωνία - Το Κοινωνικό!

Γεωργίου Ζαραβέλα

Θεολόγου

ΜΑ Ιστορικής Θεολογίας - Λειτουργικής ΕΚΠΑ

Η ιερότερη στιγμή της ευχαριστιακής σύναξης του εκκλησιακού σώματος αποτελεί το στάδιο του καθαγιασμού των Τιμίων Δώρων σε Σώμα και Αίμα Χριστού, αλλά και η προετοιμασία τους για την κοινωνία κλήρου και λαού. Σε κάθε Θεία Λειτουργία, μετά την ευχή της αναφοράς, τη μνημόνευση του επιχωρίου αρχιερέα και των διπτύχων, ακολουθεί η Κυριακή Προσευχή και η προετοιμασία για τη Θεία Κοινωνία. Η τελευταία συνιστά χρόνο πλήρους κατάνυξης και βαθιάς προσευχητικής στάσης των πιστών, ώστε να καταστούν όσο το δυνατό πιο άξιοι για τη Μετάληψη των Τιμίων Δώρων.

Η περίοδος της Θείας Λειτουργίας από την εκφώνηση «Πρόσχωμεν. Τὰ Ἅγια τοῖς ἁγίοις», έως και πριν την οπισθάμβωνο ευχή, συνιστά την ενότητα του Κοινωνικού ή αλλιώς της Θείας Κοινωνίας. Κατ’ αυτήν οι πιστοί γίνονται «σύναιμοι και σύσσωμοι Χριστώ», όπως αναφέρει ο Κύριλλος Ιεροσολύμων στις Μυσταγωγικές Κατηχήσεις του, οπότε ο προσφερόμενος και διαδιδόμενος Χριστός γίνεται τροφή για όλους, κλήρο και λαό.

Η στιγμή αυτή οφείλει να καλύπτεται από αρμόδια μελίσματα, τα οποία αναδεικνύουν το μεγαλείο της, αλλά προτρέπουν και στην καρδιακή νίψη, που τόσο χρειάζονται οι προσερχόμενοι στο κοινό ποτήριο. Ο δεξιός χορός των ψαλτών, έτσι, μετά την εκφώνηση του λειτουργού «Πρόσχωμεν. Τὰ Ἅγια τοῖς ἁγίοις», απαντά «Εἷς Ἅγιος, εἷς Κύριος, Ἰησοῦς Χριστός, εἰς δόξαν Θεοῦ Πατρός. Ἀμήν» και συνεχίζει ο αριστερός χορός με την απόδοση του Κοινωνικού.

Κοινωνικό ονομάζεται ο αρμόδιος στίχος από τους Ψαλμούς του Δαυίδ, ο οποίος έχει μελισθεί και αποδίδεται από το χορό των ψαλτών καθ’ όλη τη διάρκεια της προετοιμασίας και της περάτωσης της Θείας Κοινωνίας. Ο στίχος ψάλλεται σε αργό ή αργοσύντομο μέλος, με ευχάριστη και χαμηλή φωνή, χωρίς να προκαλεί την προσοχή των πιστών, θετικά ή αρνητικά, και να τους αποσυντονίζει από την προσευχή.

Η απόδοση του Κοινωνικού διακόπτεται, συχνά, από την έξοδο του λειτουργού για τη μετάληψη των πιστών με την εκφώνηση «Μετὰ φόβου Θεοῦ». Ο χορός, όμως, δεν χρειάζεται να διακόψει και την ψαλμωδία του Κοινωνικού, αφού είναι το μόνο αρμόδιο μέλος για την ολοκλήρωση της Θείας Κοινωνίας. Η συνέχιση του Κοινωνικού και κατά τη διάρκεια της Μετάληψης είναι αυτονόητη. Η επιλογή της εμμελούς απαγγελίας του ύμνου «Τοῦ δείπνου σου τοῦ μυστικοῦ» καθ’ όλο το έτος ή του στίχου «Σῶμα Χριστοῦ μεταλάβετε» κατά την περίοδο του Πεντηκοσταρίου δεν είναι εσφαλμένη, ούτε αποδοκιμάζεται από τη σύγχρονη τυπική διάταξη. Το Κοινωνικό, όμως, αποτελεί την ιδανική συνοδεία των χορών για τη μετάληψη κλήρου και λαού, όπως μαρτυρά η παλαιά τάξη της Θείας Λειτουργίας, σύμφωνα με τα αρχαιότερα τυπικά.

Οι ψαλμικοί στίχοι που έχουν επιλεγεί για τη θέση του Κοινωνικού είναι συγκεκριμένοι και ορίζονται με βάση τον εβδομαδιαίο λειτουργικό κύκλο ή τον κύκλο των εορτών όλου του εκκλησιαστικού έτους. 

α) Με βάση τον εβδομαδιαίο κύκλο υπάρχουν επτά αντίστοιχοι στίχοι, όσες και οι ημέρες της εβδομάδας:

 1. την Κυριακή, ημέρα αφιερωμένη αποκλειστικά στον αναστημένο Κύριο: «Αἰνεῖτε τὸν Κύριον ἐκ τῶν οὐρανῶν», 

2. τη Δευτέρα, η οποία είναι αφιερωμένη στους Ασωμάτους: «Ὁ ποιῶν τοὺς Ἀγγέλους αὐτοῦ πνεύματα, καὶ τοὺς λειτουργοὺς αὐτοῦ πυρὸς φλόγα», 

3. την Τρίτη, η οποία είναι αφιερωμένη στον Τίμιο τοῦ Πρόδρομο: «Εἰς μνημόσυνον αἰώνιον ἔσται δίκαιος», 

4. την Τετάρτη, αφιερωμένη στη Θεοτόκο: «Ποτήριον σωτηρίου λήψομαι, καὶ τὸ ὄνομα Κυρίου ἐπικαλέσομαι», 

5. την Πέμπτη, στη μνήμη των αγίων Αποστόλων: «Εἰς πᾶσαν τὴν γῆν ἐξῆλθεν ὁ φθόγγος αὐτῶν, καὶ εἰς τὰ πέρατα τῆς οἰκουμένης τὰ ῥήματα αὐτῶν», 

6. την Παρασκευή, σταυρώσιμο Κοινωνικό προς τιμήν του Πάθους και Σταυρού του Χριστού: «Ἐσημειώθη ἐφ´ ἡμᾶς τὸ φῶς τοῦ προσώπου σου» ή «Σωτηρίαν εἰργάσω ἐν μέσῳ τῆς γῆς, Χριστὲ ὁ Θεός» και 

7. το Σάββατο, το οποίο είναι αφιερωμένο σε όλους τους αγίους, αλλά και τους κεκοιμημένους αδελφούς, το νεκρώσιμο Κοινωνικό: «Μακάριοι, οὓς ἐξελέξω καὶ προσελάβου, Κύριε, καὶ τὸ μνημόσυνον αὐτῶν εἰς γενεὰν καὶ γενεάν». Με το πέρας του ψαλμικού στίχου επισυνάπτεται και το «Ἀλληλούϊα», αυτονόητη προσθήκη μετά από τη μελώδηση κάθε ψαλμικού στίχου, γνωστή ήδη από τη λατρεία του εβραϊκού Ναού των Ιεροσολύμων.

β) Ο ετήσιος εορτολογικός κύκλος συμπαρασύρει και τη μελώδηση του Κοινωνικού. Η ψαλμωδία του είναι αυτονόητη, αναντίλεκτη και αναντικατάστατη και σε αυτή την περίπτωση, με την εκλογή, όμως, αρμοδιότερων ψαλμικών στίχων, οι οποίοι περιγράφουν καταλληλότερα το θέμα της αντίστοιχης εορτής. Η αλλαγή αυτή λαμβάνει χώρα στην περίπτωση: 1. Δεσποτικών εορτών, οπότε κάθε μία από αυτές έχει ιδιαίτερο Κοινωνικό, 2. Θεομητορικών εορτών, οπότε προκρίνεται ο αρμόδιος στίχος «Ποτήριον σωτηρίου λήψομαι, καὶ τὸ ὄνομα Κυρίου ἐπικαλέσομαι», 3. εορτών Αγίων, οπότε ανάλογα με την ιδιότητα του εορταζόμενου επιλέγεται και σχετικός στίχος, ενώ τις περισσότερες φορές επιλέγεται η φράση «Εἰς μνημόσυνον αἰώνιον ἔσται δίκαιος».

Η ψαλμωδία του Κοινωνικού δεν είναι επιλογή του ψάλτη ή οποιουδήποτε άλλου μέλους της ευχαριστιακής σύναξης, αλλά συγκεκριμένη διάταξη του τυπικού και σημαντικός σπόνδυλος της ακολουθίας. Ο παραμερισμός του Κοινωνικού και η παραχώρηση της θέσης του σε άλλα τροπάρια είναι άστοχη, αφού δεν εξυπηρετεί την κατάνυξη και την προετοιμασία των πιστών. Η επιλογή άλλων υμνογραφημάτων είναι πολλές φορές αναρμόδια, ακόμα και άσχετη με το θέμα της στιγμής, δηλαδή την προετοιμασία για τη Θεία Μετάληψη. Τέτοιες επιλογές μπορεί να είναι οι καταβασίες της περιόδου, τα τροπάρια της λιτής, διάφοροι ψαλμοί (ψαλμοί του Πολυελαίου, του Αμώμου σε περίπτωση τέλεσης και μνημοσύνου ή των Τυπικών,), νεώτερες υμνογραφικές συνθέσεις, όπως παρακλητικοί κανόνες διαφόρων εορτών και αγίων, ακόμα και άσχετα με τη θεία λατρεία ψαλμοτράγουδα, όπως το θεομητορικό ποίημα του Αγίου Νεκταρίου «Αγνή Παρθενε».

Οι ανωτέρω δύο τελευταίες επιλογές πολλών ψαλτών και κληρικών είναι ιδιαίτερα αγαπητές στο λαό, αλλά δεν απηχούν το κλίμα της δεδομένης στιγμής, δεν έχουν καμία σχετική μαρτυρία στην ορθόδοξη λειτουργική παράδοση, απομακρύνουν με το περιεχόμενο και τον γοργό ρυθμό τους πιστούς από την προσευχή και την προετοιμασία για την επικείμενη μετάληψη των Τιμίων Δώρων και δείχνουν γενικά άγνοια της σωτηριώδους σημασίας της Θείας Ευχαριστίας για τον άνθρωπο.

Η αδυναμία πολλών ψαλτών να αποδώσουν με αρτιότητα το Κοινωνικό ή η ανυπαρξία ιεροψάλτη με στοιχειώδεις γνώσεις της βυζαντινής μουσικής καθιστούν αδύνατη τη ψαλμωδία του, ώστε να εμφιλοχωρούν οι ανωτέρω παρεκτροπές. Στην περίπτωση αυτή θα ήταν περισσότερο αρμόδιο να ψάλλεται αργά και με ήρεμη φωνή κάποιος από τους κοινωνικούς ψαλμούς ή έστω κάποιος από τους γνωστούς ψαλμούς του πολυελαίου . Η απλή ανάγνωση του τελευταίου τμήματος της ακολουθίας της Θείας Μετάληψης (π.χ. από την ευχή «Ο μόνος καθαρός και ακήρατος Κύριος») θα ήταν καλύτερη επιλογή, αφού παραμένει στο κλίμα της ακολουθίας και δεν αποσυντονίζει το εκκλησίασμα. Σε κάθε περίπτωση, η μελώδηση άλλων ύμνων από ικανούς μουσικά χορούς είναι απαράδεκτη, ενώ η επιλογή μη δυναμένων προσώπων («ψαλτών») να ψάλλουν άλλα υμνογραφήματα μπορεί να χαρακτηριστεί από αναρμόδια έως και τραγελαφική.