Τελετουργικά Θέματα (ιστ΄) Η ανάμνηση της Προόδου του Τιμίου Σταυρού και η τελετή της προσκύνησής του. (του Γεωργίου Ζαραβέλα)

Η ανάμνηση της Προόδου του Τιμίου Σταυρού & η τελετή της προσκύνησής του.

Γεωργίου Ζαραβέλα

Λειτουργιολόγου

ΜΑ Ιστορικής Θεολογίας - Λειτουργικής ΕΚΠΑ

Ο μήνας Αύγουστος ξεκινά με την εορτή της Προόδου του Τιμίου και Ζωοποιού Σταυρού, μία από τις τρεις, κύριες εορτές, με τις οποίες η Εκκλησία προβάλλει και τιμά το ιερότερο κειμήλιό της. Οι εορτές αυτές είναι: α) η Ύψωση του Τιμίου Σταυρού (14 Σεπτεμβρίου), β) η Σταυροπροσκύνηση – εορτή της Ευρέσεως του Τιμίου Σταυρού (Γ’ Κυριακή των Νηστειών) και γ) η Πρόοδος του Τιμίου Σταυρού, ενώ σε αυτές συναριθμείται και η τιμή του κάθε Τετάρτη και Παρασκευή όλου του εκκλησιαστικού έτους.

Η αρχή της εορτής ανάγεται στα τέλη της μέσης βυζαντινής εποχής και στη σχετική εορτή, η οποία λάμβανε χώρα στην Κωνσταντινούπολη. Η εορτή θεσπίστηκε σε ανάμνηση της απαλλαγής των Βυζαντινών, με τη βοήθεια του Τιμίου Σταυρού, από την επιδρομή των Σαρακηνών επί της βασιλείας του αυτοκράτορα Μανουήλ Α’ Κομνηνού (1143-1180). Η τελετή της Προόδου του Σταυρού ήταν ουσιαστικά η λιτανευτική έξοδός του από το παλάτι ή κατ’ άλλους από το σκευοφυλάκιο της Μεγάλης Εκκλησίας – Αγίας Σοφίας και η περιφορά του σε ολόκληρη την Πόλη, η οποία διαρκούσε δεκαπέντε ημέρες. Το Τίμιο Ξύλο περιφερόταν σε όλες τις συνοικίες και το τοποθετούσαν για προσκύνηση στο ναό κάθε συνοικίας. Η εορτή ξεκινούσε την παραμονή, 31^η Ιουλίου, οπότε στους ναούς ψαλλόταν, και ψάλλεται έως σήμερα, η προεόρτια της εορτής ακολουθία. Η βυζαντινή εορτή είχε ως στόχο τον αγιασμό της Πόλης, αλλά και την απαλλαγή των πιστών από κάθε μολυσματική ασθένεια.

Κατάλοιπο της βυζαντινής εορτής, η οποία ήταν πανηγυρική και μεγαλοπρεπής, αποτελεί η ανάμνηση της Προόδου του Τιμίου Σταυρού και η προεόρτια ακολουθία της παραμονής, όπως αυτή καταγράφεται στο λειτουργικό βιβλίο του Μηναίου Αυγούστου και τις σχετικές τυπικές διατάξεις. Η υμνογραφία των δύο ημερών περιστρέφεται γύρω από το Ζωοποιό Ξύλο, θέτοντας σε δεύτερο πλάνο τους εορταζόμενους αγίους των ημερών (Όσιο Ευδόκιμο – 31 Ιουλίου και Επτά Μακκαβαίοι Παίδες – 1 Αυγούστου).

Επίκεντρο της λατρευτικής σύναξης της εορτής αποτελεί η τελετή της Προόδου του Τιμίου Σταυρού. Η τελετή αυτή μνημονεύεται στο Ιεροσολυμιτικό Τυπικό, με πλήρη περιγραφή της τυπικής διάταξης. Το Σύστημα Τυπικού του π. Κων. Παπαγιάννη, δηλαδή η επίσημη τυπική διάταξη της Εκκλησίας της Ελλάδος παραθέτει το τυπικό της τελετής με δύο τρόπους, όπως αυτή καταγράφεται: α) στη διάταξη κατά μίμηση της Γ’ Κυριακής των Νηστειών και β) στο τυπικό της μονής του Αγίου Σάββα. Το Τυπικό της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας του Γεωρ. Βιολάκη αναφέρει απλά ότι η τελετή γίνεται μετά τη Δοξολογία, σύμφωνα με την τελετή της Σταυροπροσκύνησης της Γ’ Κυριακής των Νηστειών και ότι, στην προκειμένη περίπτωση, στη Θεία Λειτουργία αντί τρισαγίου ψάλλεται ο ύμνος Τον Σταυρόν σου προσκυνούμεν Δέσποτα. Το αντίστοιχο Τυπικό της ΜΧΕ του Κωνσταντίνου Πρωτοψάλτου δεν κάνει καμία αναφορά, όπως και άλλες χειρόγραφες τυπικές διατάξεις.

Το Τυπικό της Μονής του Αγίου Σάββα των Ιεροσολύμων καταγράφει με ακρίβεια την τελετή της Προόδου, από την προετοιμασία της, έως και την απόδοσή της. Σύμφωνα με το ανωτέρω Τυπικό, πριν από την κωδωνοκρουσία του εσπερινού, το απόγευμα της 31^ης Ιουλίου, ο ιερέας μεταφέρει το Τίμιο Ξύλο από το Σκευοφυλάκιο, όπως ακριβώς αναγράφεται και στις 14 Σεπτεμβρίου.

Η κυρίως τελετή εκκινούσε μετά τη Δοξολογία, οπότε ο ιερέας λαμβάνει το θυμιατό και θυμιάζει την Αγία Τράπεζα και τον Τίμιο Σταυρό. Στη συνέχεια τοποθετεί το Σταυρό σε δίσκο και τον θέτει πάνω από το κεφάλι του, εξέρχεται εκ του αριστερού βήματος, δηλαδή από τη βορεινή πύλη του ιερού, ενώ προπορεύονται δύο λαμπαδούχοι μαζί με το θυμιατό, και κατευθύνεται προς τις βασιλικές πύλες του ναού. Αφού ολοκληρωθεί η δοξολογία και το τρισάγιο, ο ιερέας εκφωνεί Σοφία Ορθοί και, ενόσω ψάλλεται το τροπάριο Σώσον Κύριε τον λαόν Σου, φέρει το Τίμιο Ξύλο στο μέσο του ναού, τοποθετώντας το σε ειδικά ευπρεπισμένο τετραπόδιο – μικρό τραπέζι. Κατά την διάταξη στο Σύστημα Τυπικού, ο ιερέας θυμιάζει τον Τίμιο Σταυρό, περιερχόμενος τρεις φορές το τετραπόδιο, όπου το Τίμιο Ξύλο βρίσκεται, ενώ ο δίσκος, όπου αυτό τίθεται, είναι στολισμένος με άνθη και τρία αναμμένα κεριά.

Η τυπική διάταξη της Μονής του Αγίου Σάββα, σε αντίθεση με την διάταξη του Τυπικού της ΜΧΕ για την τελετή της Σταυροπροσκύνησης, στην οποία το τελευταίο παραπέμπει, ορίζει την τέλεση αγιασμού, από το τροπάριο Η το Χαίρε δι’ Αγγέλου δεξαμένη και εξής. Η τάξη αυτή αιτιολογεί και την αναφορά του Πατμιακού Κώδικα 266, ο οποίος αναγράφει, ότι κατά την 1^η Αυγούστου, στη Μεγάλη Εκκλησία ετελείτο η Βάπτισις των τιμίων Ξύλων. Ο αγιασμός τελείται στη σχετική φιάλη, η οποία έχει τοποθετηθεί στο τετραπόδιο, στο μέσο του ναού.

Μετά την ολοκλήρωση της ακολουθίας του αγιασμού, ο ιερέας τοποθετεί ξανά το Τίμιο Ξύλο στο δίσκο και ψάλλεται το τροπάριο Τον Σταυρόν Σου προσκυνούμεν Δέσποτα, ενώ ο προεστώς (εννοεί τον ηγούμενο ή τυχόν ιερουργούντα επίσκοπο) και ο ιερέας ξεκινούν την προσκύνηση του Σταυρού, ενώ ψάλλουν και σχηματίζουν τρεις μετάνοιες ο καθένας και επιπλέον μία μαζί. Τον ιερό κλήρο ακολουθούν οι αδελφοί της Μονής (το Τυπικό του Αγίου Σάββα καταγράφει την τυπική διάταξη της Μονής), οι οποίοι προσκυνούν τον Τίμιο Σταυρό ανά δύο. Ο ιερέας στέκεται την ίδια στιγμή κοντά στο Σταυρό, κρατώντας το αγίασμα και κλάδο βασιλικού και αγιάζει τους αδελφούς, αφού προσκυνήσουν το Τίμιο Ξύλο, δίνοντάς τους να μεταλάβουν και αγιασμό. Οι χοροί, ταυτόχρονα, ψάλλουν το στιχηρό Δεύτε πιστοί, το ζωοποιόν Ξύλον προσκυνήσωμεν, το τροπάριο Τον Σταυρόν Σου προσκυνούμεν Δέσποτα και το Δοξαστικό Σταυρέ του Χριστού.

Ο Τίμιος Σταυρός, μετά την προσκύνησή του από όλους τους παρευρισκόμενους, λιτανεύεται σε ολόκληρη τη Μονή. Το Τυπικό του Αγίου Σάββα ορίζει όλα τα μέρη της Μονής, από τα οποία διέρχεται το Τίμιο Ξύλο, δηλαδή: το ηγουμενείο, το οινοχοείο, την τράπεζα, το κελάρι και όλα τα κελιά των αδελφών. Μετά από τη λιτάνευση, ο Σταυρός επιστρέφει και τοποθετείται στο μέσο του ναού και γίνεται η απόλυση της ακολουθίας του όρθρου. Το Τίμιο Ξύλο παραμένει στο σημείο αυτό έως και τον εσπερινό, οπότε, μετά την απόλυση της ακολουθίας, τοποθετείται ξανά στο σκευοφυλάκιο. Η τελευταία αναφορά δεν μπορεί να είναι ακριβής, αφού η ακολουθία του εσπερινού της 2ας Αυγούστου δεν αναφέρεται στην εορτή και αρμόδιο σημείο για την φύλαξη του Σταυρού πρέπει να είναι μετά την απόλυση της ακολουθίας της Θ’ Ώρας και πριν την ακολουθία του εσπερινού.

Η Θεία Λειτουργία, η οποία ακολουθεί την τελετή, έχει σταυρικό περιεχόμενο, είναι σταυρώσιμη, σύμφωνα με το τυπικό του Αγίου Σάββα. Τα αντίφωνα, ο Απόστολος και το Ευαγγέλιο δανείζονται από τη Γ’ Κυριακή των Νηστειών, ενώ ως κοντάκιο και κοινωνικό λέγονται τα του Σταυρού. Το τρισάγιο καταλυμπάνεται και έναντι αυτού ψάλλεται τρεις φορές ο Ύμνος Τον Σταυρόν Σου προσκυνούμεν Δέσποτα. Οι αλλαγές αυτές ακολουθούνται, εφόσον τελεσθεί στον όρθρο η τελετή της Προόδου, αλλιώς λέγονται τα τροπάρια και οι αγιογραφικές περικοπές της ημέρας.

Η εορτή της Προόδου του Τιμίου Σταυρού στη σύγχρονη λειτουργική πρακτική δεν έχει την παλαιά μεγαλοπρέπειά της, ενώ η αντίστοιχη τελετή είναι σχεδόν ξεχασμένη. Η επαναφορά της τελετής και η ανανοηματοδότηση της ημέρας με την προβολή του Τιμίου Σταυρού είναι ιδιαίτερα σημαντική, αφού υπενθυμίζει στους πιστούς τη σημασία του Σταυρού του Χριστού για την πνευματική ζωή, ενώ τίθεται ως όπλο και σύμβολο σωτηρίας, το οποίο ενδυναμώνει τους πιστούς για την απρόσκοπτη τέλεση της ολιγοήμερης νηστείας του Δεκαπενταυγούστου.