Τελετουργικά θέματα (πζ΄) Οι καταβασίες του όρθρου κατά τις προπαρασκευαστικές εβδομάδες του Τριωδίου! Από τον Λειτουργιολόγο Γεώργιο Ζαραβέλα!

π. Γεωργίου Ζαραβέλα

Θεολόγου

ΜΑ Ιστορικής Θεολογίας - Λειτουργικής ΕΚΠΑ

 

Η λειτουργική περίοδος του Τριωδίου με την αντίστοιχη απόδοση των ύμνων των ιερών ακολουθιών από το ομώνυμο βιβλίο ξεκινά με τρεις προπαρασκευαστικές εβδομάδες, στις οποίες συμπεριλαμβάνονται τέσσερις Κυριακές. Η πρώτη Κυριακή είναι αφιερωμένη στην παραβολή του Τελώνη και του Φαρισαίου, η δεύτερη σε εκείνη του Ασώτου, η επόμενη εβδομάδα μαζί με την τρίτη Κυριακή έχουν την επονομασία των Απόκρεω, αφού είναι οι τελευταίες ημέρες κρεοφαγίας πριν τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή και η ακολουθούσα εβδομάδα μαζί με την τέταρτη Κυριακή επονομάζονται ως Τυρινή, αφού επιτρέπεται η βρώση τυριού και αυγών, αλλά όχι κρέατος.

Η τρίτη Κυριακή ή των Απόκρεω έχει ως θέμα της την παραβολή της Τελικής Κρίσης, ενώ η τέταρτη Κυριακή ή της Τυρινής αναφέρεται στην εξορία των πρωτοπλάστων από τον Κήπο της Εδέμ. Οι ανωτέρω εβδομάδες εντάχθηκαν σε δεύτερο χρόνο στην περίοδο του Τριωδίου, σαν προπαρασκευαστικές για την είσοδο στην Αγία και Μεγάλη Τεσσαρακοστή, λαμβάνοντας τη θεματολογία τους εκ μεταθέσεως από Κυριακές των Νηστειών.
Οι καταβασίες των ημερών αυτών είναι ξεχωριστές και σχετίζονται απόλυτα με τον κανόνα καθεμιάς ημέρας από το βιβλίο του Τριωδίου, αφού αποτελούν ειρμούς των τροπαρίων κάθε ωδής. Οι καταβασίες της Κυριακής του Τελώνου και Φαρισαίου αποτελούνται από του ειρμούς του σχετικού κανόνα του όρθρου, που έχει συντεθεί σε ήχο πλ. β’, με ειρμό α’ ωδής «Ὡς ἐν ἠπείρῳ πεζεύσας ὁ Ἰσραήλ» και ως ποιητής του μαρτυρείται ο Γεώργιος, ο οποίος χαρακτηρίζεται στις επιγραφές άλλων κανόνων ως Ανατολικός ή Αγιοπολίτης, χωρίς να είναι εφικτή η διακρίβωση της ταύτισης των ονομάτων αυτών στο ίδιο πρόσωπο. Ο κανόνας της Κυριακής του Ασώτου είναι ποίημα του «κυρίου Ιωσήφ», δηλαδή του Ιωσήφ του Στουδίτου, αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, αδελφού του Θεοδώρου του Στουδίτου, έχει μελωδηθεί στον β’ ήχο, με ειρμό α’ ωδής «Τὴν Μωσέως ὠδήν». Ο κανόνας της Κυριακής των Απόκρεω είναι γέννημα της πέννας του Θεοδώρου του Στουδίτου, έχει συντεθεί στον πλ. του β’ ήχο, με ειρμό α’ ωδής «Βοηθὸς καὶ σκεπαστής». Ο κανόνας της Κυριακής της Τυρινής είναι ποίημα του Χριστοφόρου Πρωτασηκρίτου του Κωνσταντινοπολίτη, έχει μελωδηθεί στον πλ. β’ ήχο, με ειρμό α’ ωδής «Ὡς ἐν ἠπείρῳ πεζεύσας ὁ Ἰσραήλ».

Οι καταβασίες των προπαρασκευαστικών Κυριακών του Τριωδίου αποτελούν ειρμούς των αντιστοίχων κανόνων του όρθρου. Το γεγονός αυτό δεν συνεπάγεται, ότι οι συντάκτες των κανόνων αυτών ήταν και οι υμνογράφοι των καταβασιών – ειρμών των ποιημάτων τους, αφού με βάση το μέλος των ειρμών συνέταξαν τους κανόνες και δεν είναι απόλυτη η ταυτόχρονη συγγραφή ειρμών και τροπαρίων των ωδών του κανόνα από τον ίδιο υμνογράφο.

Οι καταβασίες των Κυριακών Τελώνου και Φαρισαίου και Τυρινής «Ὡς ἐν ἠπείρῳ πεζεύσας» είναι σύνθεση του Ιωάννου Δαμασκηνού, αφού αποτελούν ειρμούς του αναστάσιμου κανόνα της Οκτωήχου για την Κυριακή του πλ. β’ ήχου.

Οι καταβασίες της Κυριακής των Απόκρεω «Βοηθὸς καὶ σκεπαστής» είναι πρωτότυπο ποίημα του Ανδρέα Κρήτης, αφού αποτελούν ειρμούς των ωδών του Μεγάλου Κανόνα, ο οποίος ψάλλεται την Πέμπτη της Ε’ εβδομάδας των Νηστειών ή Πέμπτη του Μεγάλου Κανόνος. Οι ειρμοί του ανωτέρω κανόνα ήταν πηγή έμπνευσης για τον Θεόδωρο Στουδίτη, ώστε να συνθέσει τον κανόνα της Κυριακής των Απόκρεω, λαμβάνοντας έτσι τη θέση των καταβασιών της ημέρας.

Οι καταβασίες της Κυριακής του Ασώτου δεν πρέπει να είναι προγενέστερο ποίημα του κανόνα, αφού δεν ανακαλύψαμε καμία σχετική αναφορά. Οι ειρμοί του κανόνα, επομένως, πρέπει να αποδίδονται στον Ιωσήφ το Στουδίτη, δεδομένου ότι, σύμφωνα με τον Π. Τρεμπέλα, ο εν λόγω υμνογράφος είναι γνωστός για τη σύνθεση ειρμών.

Οι καταβασίες των τεσσάρων προπαρασκευαστικών Κυριακών του Τριωδίου καταλυμπάνονται στην περίπτωση, που δεν έχει αποδοθεί η εορτή της Υπαπαντής, ανεξάρτητα αν η Κυριακή συμπίπτει με μεθέορτα της εορτής ή την απόδοσή της. Εάν συντρέχει η διάταξη αυτή, τότε προηγούνται οι καταβασίες της Υπαπαντής και οι οικείες καταβασίες της Κυριακής του Τριωδίου παραλείπονται. Το ίδιο δεν ισχύει και για τον κανόνα, με βάση τις οποίες έχει συντεθεί, αφού ψάλλεται κανονικά, μετά τον αναστάσιμο και τον της εορτής.

Ως καταβασίες των καθημερινών των εβδομάδων αυτών επιλέγονται οι συνήθεις θεομητορικές «Ἀνοίξω τὸ στόμα μου», σε περίπτωση μνήμης εορταζομένου αγίου και εφόσον έχει αποδοθεί η εορτή της Υπαπαντής. Το Σάββατο της Τυρινής αποτελεί εξαίρεση, καθότι προκρίνονται οι ειρμοί του κανόνα των οσίων «ᾆσμα ἀναπέμψωμεν λαοί». Η τελευταία διάταξη υπερισχύει ακόμα και εάν δεν έχει αποδοθεί η εορτή της Υπαπαντής, εφόσον ο κανόνας του Τριωδίου περιλαμβάνει και τη σπάνια εκτός Τριωδίου β’ ωδή.

 

Βιβλιογραφία

Βιολάκη Γ., Τυπικόν της του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας, Σειρά: Εκκλησιαστική Βιβλιοθήκη, εκδ. Βασ. Δ. Σαλίβερου, Αθήναι χ.χ.  

Θεοδώρου Ευ., Η μορφωτική αξία του ισχύοντος Τριωδίου, Αθήναι 1958. 

Παπαγιάννη Κων., Σύστημα Τυπικού των ιερών ακολουθιών του όλου ενιαυτού, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 2006.  

Παπαδόπουλου Γ. Ι., Ιστορική επισκόπησις της Βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής, από των αποστολικών χρόνων μέχρι των καθ’ ημάς, Εν Αθήναις 1904.  

Τρεμπέλα Παν. Ν., Εκλογή Ελληνικής Ορθοδόξου Υμνογραφίας, εκδ. Αδελφότης Θεολόγων «Ο Σωτήρ», Αθήναι 2007⁴.