Τελετουργικά θέματα (πη΄) Ο θεσμός της νηστείας κατά τις προπαρασκευαστικές της Μ. Τεσσαρακοστής εβδομάδες! Του Λειτουργιολόγου Γεώργιου Ζαραβέλα!

Γεωργίου Ζαραβέλα

Θεολόγου

 ΜΑ Ιστορικής Θεολογίας - Λειτουργικής ΕΚΠΑ

 

Η νηστεία συνιστά ένα από τα βασικά γνωρίσματα του Τριωδίου, με αποκορύφωμα το μεγαλύτερο τμήμα της εν λόγω εκκλησιαστικής περιόδου, τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή. Η νηστεία κατά την τελευταία είναι αυστηρή, ιδίως κατά τις καθημερινές, οπότε είναι παντελής, με δυνατότητα απλής ξηροφαγίας μετά τη θ’ ώρα της ημέρας, σε αντίθεση με το Σάββατο και την Κυριακή, οπότε επιτρέπεται η κατανάλωση οίνου και ελαίου.

Η βαρύτητα της τεσσαρακονθήμερης νηστείας είναι ομολογουμένως σωματικά επώδυνη για τον άνθρωπο. Η Εκκλησία, όμως, θεσμοθετώντας τις τρεις πρώτες, προπαρασκευαστικές της νηστείας εβδομάδες του Τριωδίου, προετοιμάζει κατάλληλα τον πιστό, ώστε να προσαρμοστεί σταδιακά στο σωματικό και κυρίως πνευματικό στάδιο των αρετών των έξι εβδομάδων των Νηστειών και της συναπτόμενης με αυτές Μεγάλης Εβδομάδας.
Οι τρεις πρώτες εβδομάδες του Τριωδίου σε κάθε περίπτωση δεν χαρακτηρίζονται ως νήστιμες, αφού αίρεται κατά κάποιο τρόπο ο θεοΐδρυτος θεσμός της νηστείας. Η πρώτη εβδομάδα της περιόδου, από την Κυριακή του Τελώνου και του Φαρισαίου έως και την επόμενη Κυριακή του Ασώτου, δεν έχει καμία ημέρα νηστείας, χαρακτηρίζεται από τη λαϊκή ευσέβεια ως «αμολητή», αφού επιτρέπεται η βρώση κάθε είδους τροφής, ακόμα και την Τετάρτη και την Παρασκευή. Παράλληλες ημέρες είναι το Άγιο Δωδεκαήμερο, η εβδομάδα της Διακαινησίμου και η εβδομάδα της Πεντηκοστής.

Η δεύτερη εβδομάδα του Τριωδίου ή εβδομάδα των Απόκρεω, εκτείνεται μεταξύ της Κυριακής του Ασώτου και της επόμενης Κυριακής των Απόκρεω. Σύμφωνα με την ονομασία της, συνιστά εβδομάδα αποχωρισμού από το κρέας, αφού η ομώνυμη Κυριακή είναι η τελευταία ημέρα πριν από την έναρξη της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, που επιτρέπεται η βρώση κρεατικών. Ο χαρακτηρισμός Απόκρεω δεν συνεπάγεται τη διατροφή με κρέας κατά την Τετάρτη και την Παρασκευή, όπως συμβαίνει κατά την πρώτη εβδομάδα. Κατά τις δύο αυτές ημέρες της εβδομάδας των Απόκρεω τηρείται η συνηθισμένη νηστεία, όπως καθ’ όλο το λειτουργικό έτος, τελείται κανονικά το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας, ενώ επιτρέπεται η κατάλυση ιχθύων, μόνο στην περίπτωση της σύμπτωσης της εορτής της Υπαπαντής.

Η τρίτη προπαρασκευαστική εβδομάδα της Τυρινής ή της Τυροφάγου εκτείνεται από την Κυριακή των Απόκρεω έως και την επόμενη ομώνυμη Κυριακή. Η ονομασία της μαρτυρά το είδος της νηστείας, που ακολουθείται. Το κρέας δεν ανήκει στο διαιτολόγιο των ημερών, αλλά επιτρέπεται η ενδιαίτηση με όλα τα άλλα προϊόντα, όπως οι ιχθύες και τα παράγωγα ζωικής προέλευσης (γάλα, γαλακτοκομικά, αυγά κ.λπ.). Την εβδομάδα αυτή, αν και δεν υπάρχει καμία ημέρα αυστηρής νηστείας, δεν επιτρέπεται η τέλεση της Θείας Ευχαριστίας την Τετάρτη και την Παρασκευή, σύμφωνα με αρχαίο ιεροσολυμιτικό έθος.

Ο σταδιακός αποχωρισμός από το κρέας προετοιμάζει κατάλληλα τον ανθρώπινο οργανισμό για την ασιτία της Νηστείας. Η οργανική προετοιμασία του ανθρώπου συνεπάγεται (ή θα πρέπει να συνεπάγεται) και την πνευματική ανασυγκρότησή του, αφού οι προνήστιμες εβδομάδες εισάγουν στο πνεύμα της Τεσσαρακοστής όχι μόνο με τη διαβάθμιση της ποιότητας των τροφών, αλλά κυρίως με τη μετάδοση θεμελιωδών εννοιών, όπως η ταπείνωση (Τελώνης και Φαρισαίος), η μετάνοια (Άσωτος υιός), η ευσπλαχνία και η ελεημοσύνη (Τελική Κρίση), η προσευχή (Σάββατο των Ψυχών) κ.α.

Η μερική άρση της νηστείας κατά την Τετάρτη και Παρασκευή της πρώτης και της τρίτης εβδομάδας του Τριωδίου σχολιάζεται από τον Θεόδωρο Βαλσαμώνα στην απόκρισή του σε σχετική ερώτηση του Μάρκου Αλεξανδρείας (ΝΔ’ κανονική ερώτηση). Ο Θεόδωρος απορρίπτει τη νηστεία κατά τις ημέρες αυτές, ώστε να μην υπάρξει παραλληλισμός με σχετικές νηστείες αιρετικών:

1. Κατά την πρώτη εβδομάδα των Απόκρεω (σημ. εννοεί την πρώτη του Τριωδίου και όχι τη γνωστή εβδομάδα των Απόκρεω) υπάρχει νηστεία των Αρμενίων «δια τον Αρτζιβούρτζην». Ο τελευταίος αποτελεί βυζαντινή παραφθορά της αρμένικης λέξης arajaworac, που σημαίνει «προηγούμενο διάστημα» και δηλώνει την τελευταία εβδομάδα πριν από την Απόκρεω. Οι Αρμένιοι τηρούσαν αυστηρή νηστεία εκείνη την εβδομάδα για προετοιμασία πριν τη Σαρακοστή, μόνο με ψωμί και νερό, ενώ οι Ορθόδοξοι δεν νήστευαν. Οι Αρμένιοι, αντίστροφα, έτρωγαν αυγά και τυρί ορισμένες μέρες της Σαρακοστής, που οι Ορθόδοξοι νήστευαν. Οι τελευταίοι, μη δυνάμενοι να κατανοήσουν αυτή την ανατροπή των συνηθειών, θεώρησαν το αρμενικό έθιμο ως εκδήλωση παραλογισμού και αταξίας, ώστε ο όρος αρτζιμπούρτζι να λάβει στη λαϊκή παράδοση την έννοια της ασυδοσίας, της ακαταστασίας, της έλλειψης κανόνων και της άναρχης ελευθερίας. Οι ίδιες ημέρες ήταν νήστιμες και για την αίρεση των Νινευιτών.
2.  Η τρίτη εβδομάδα του Τριωδίου ή εβδομάδα της Τυρινής ήταν ημέρες αυστηρής νηστείας για την αίρεση των Τεσσαρεσκαιδεκατιτών ή Τετραδιτών. Οι τελευταίοι ήταν ιουδαιοχριστιανοί, κυρίως της Μικράς Ασίας, που αποκόπηκαν από την κοινωνία με την Εκκλησία μετά την Α’ Οικουμενική Σύνοδο, εξαιτίας διαφωνίας για την ημέρα εορτασμού του Πάσχα, αφού επέμεναν στον ταυτόχρονο εορτασμό με το Ιουδαϊκό, στις 14 του εβραϊκού μήνα Νισσάν, εξ ου και η ονομασία τους (τέσσαρες και δέκα, από την εμμονή στη 14η Νισσάν).

Η αποφυγή της εξομοίωσης με τις ανωτέρω ομάδες αιρετικών οδήγησε την Εκκλησία, εν προκειμένω την ερμηνεία του Βαλσαμώνα, στην αντιδιαστολή με εκείνους, μέσω της κατάλυσης μη νήστιμων τροφών. Ο Βαλσαμών διευκρινίζει ότι η πρακτική αυτή πρέπει να φυλάσσεται, μόνο όταν υπάρχουν στην ευρύτερη περιοχή πιστοί αυτών των ομάδων. Η Εκκλησία, όμως, προσέλαβε το στοιχείο αυτό, έδωσε ευρύτερο πνευματικό νόημα και τόνισε ακόμα περισσότερο την ιδιαίτερη σημασία της τεσσαρακονθήμερης νηστείας για την πνευματική ζωή του πιστού.

Βιβλιογραφία:

Βλέτση Ευ. Θ., Η διαμόρφωση του θεσμού της νηστείας στην Ορθόδοξη Ανατολική Εκκλησία, Βόλος 2006.

Παπαγιάννη Κων., Λειτουργική-Τελετουργική, Θεσσαλονίκη 1998.  

Ράλλη Γ. Α. - Ποτλή Μ., Οι Θείοι και Ιεροί Κανόνες ή Κανονικαί Επιστολαί των Αγίων Πατέρων, τ. Δ’, Εκ της Τυπογραφίας Γ. Χαρτοφύλακος, Αθήνησιν 1854.