Αγιογραφικές προσεγγίσεις (γ΄) Η εικονογραφική προσέγγιση του φωτός στο γεγονός της Μεταμορφώσεως (της Μαρίας Τοτού)

Η εικονογραφική προσέγγιση του  φωτός  στο γεγονός της Μεταμορφώσεως

Πρεσβυτέρας Μαρίας Τοτού

Αγιογράφου-Μέλους Ε.Ε.Τ.Ε.

Τελειόφοιτης φοιτήτριας

Σχολής Καλών Τεχνών Φλώρινας

«Πάλιν οὖν αὐτοῖς ὁ ᾿Ιησοῦς ἐλάλησε λέγων· ἐγώ εἰμι τὸ φῶς τοῦ κόσμου» (Ιω. 8, 12-13)

«...Φῶς ἐκ φωτός, Θεὸν ἀληθινὸν ἐκ Θεοῦ ἀληθινοῦ, γεννηθέντα οὐ ποιηθέντα, ὁμοούσιον τῷ Πατρί, δι' οὗ τὰ πάντα ἐγένετο.» (Εκ του Συμβόλου της Πίστεως)

Εικ. 1. "Η Μεταμόρφωσις" 2Χ2.5μ. 2015
Ι.Ν. Κοιμήσεως Θεοτόκου, Λαχανόκηπων Καστοριάς
έργο Πρεσβ. Μαρίας Τοτού

Σύμφωνα με τον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά ο Θεός ονομάζεται «Φως» όχι κατά την ουσία αλλά κατά την ενέργεια Του και αυτό το «άκτιστο» φως μπορεί να γίνει αισθητό μόνο μέσω προσευχής εφόσον υπάρχουν κάποιες προϋποθέσεις.[1]

Πατέρες και ιεροί υμνογράφοι είναι χαρακτηριστικοί: «... ότι οι τω υψει των αρετών διαπρέψαντες, και της ενθέου δόξης αξιωθήσονται…» (Στιχηρό ιδιόμελο του Εσπερινού της Εορτής της Μεταμορφώσεως)

Η Δεσποτική εορτή[2] της Μεταμορφώσεως είναι εορτή λουσμένη στο φως του Χριστού και μας υπενθυμίζει το σκοπό της ζωής μας, την κατάκτηση αρετών και τη θέα του Ακτίστου Θαβωρείου Φωτός.[3] Ψάλλοντας κι εμείς το απολυτίκιο της εορτής εκφράζουμε την επιθυμία μας, να λάμψει και σ’ εμάς τους αμαρτωλούς, με τις πρεσβείες της Θεοτόκου, το φως το «ἀΐδιον» όπως έλαμψε στους μαθητές κατά την Μεταμόρφωση του Κυρίου[4]:

Ἀπολυτίκιον , Ἦχος βαρύς.

"Μετεμορφώθης ἐν τῷ ὄρει Χριστὲ ὁ Θεός, 

δείξας τοῖς Μαθηταῖς σου τὴν δόξαν σου, 

καθὼς ἠδυναντο. Λάμψον καὶ ἡμῖν τοῖς ἁμαρτωλοῖς,

 τὸ φῶς σου τὸ ἀΐδιον, πρεσβείαις τῆς Θεοτόκου, 

φωτοδότα δόξα σοι."

Στο παρελθόν, η εικόνα της Μεταμορφώσεως ήταν το πρώτο έργο του κάθε αγιογράφου μοναχού που ξεκινούσε την «θεία τέχνη» της αγιογραφίας. Με την αγιογράφηση της εικόνας αυτής, ο αγιογράφος κατακτούσε τη γνώση ότι ήταν ζωγραφισμένη όχι τόσο με χρώματα αλλά με το Θαβώρειο Φως.[5]

Από την εικόνα της Μεταμορφώσεως λοιπόν δεν θα μπορούσε να απουσιάζει η απεικόνιση του φωτός.

«…καὶ μετεμορφώθη ἔμπροσθεν αὐτῶν, καὶ ἔλαμψε τὸ πρόσωπον αὐτοῦ ὡς ὁ ἥλιος, τὰ δὲ ἱμάτια αὐτοῦ ἐγένετο λευκὰ ὡς τὸ φῶς…» (Ματθ., 17, 2-3) Η διήγηση του Ευαγγελίου με την λέξη «ήλιος» μας αποδίδει την ένταση του φωτός ώστε να γίνει κατανοητή, καθώς ο ήλιος αποτελεί την μεγαλύτερη γνωστή πηγή φωτός για τον άνθρωπο, αλλά κι αυτή η δόξα που φανέρωσε ο Ιησούς στους μαθητές, ήταν τόση, όση αυτοί, ήταν σε θέση (είχαν την δυνατότητα) να την αντικρίσουν, «Μετεμορφώθης ἐν τῷ ὄρει Χριστὲ ὁ Θεός, δείξας τοῖς Μαθηταῖς σου τὴν δόξαν σου, καθὼς ἠδυναντο» (Απολυτίκιο της εορτής)[6] και παλι ήταν αρκετή για να καλύψει τον αισθητό ήλιο όπως γράφει ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός σ’ ένα τροπάριό του: «Υπεκρύβη ακτίσι θεότητος, αισθητός ήλιος, ως εν όρει Θαβώρίω, είδέ σε μεταμορφούμενον Ιησού μου» (Τροπάριο δ΄ Ωδής του Β΄ Κανόνος του Όρθρου της εορτής).

Αλλά και η διήγηση του Ευαγγελιστή Μάρκου, για τη λάμψη των ρούχων του Ιησού είναι χαρακτηριστική αναφέροντας ότι έγιναν λευκά σαν τον χιόνι, τόσο που κανένας βαφέας στη γη δεν μπορεί να τα λευκάνει «…καὶ τὰ ἱμάτια αὐτοῦ ἐγένετο στίλβοντα, λευκὰ λίαν ὡς χιών, οἷα γναφεὺς ἐπὶ τῆς γῆς οὐ δύναται οὕτω λευκᾶναι…» (Μαρκ., 9, 3-4) 

Στην εικόνα το φως δεν αποδίδεται μόνο χρωματικά όπως στη λευκή ενδυμασία του Ιησού ή με τον χρυσό κάμπο, όταν πρόκειται για φορητή εικόνα ή για ψηφιδωτό αλλά και με συμβολικά σχήματα: το φωτοστέφανο, τις ακτίνες, την δόξα.

«Κατά την παράδοση, η οδηγός παρουσία του Αγίου Πνεύματος εκδηλώνεται ακριβώς στη φωτεινότητα της εικόνας αυτής της ίδιας, είναι αυτή που αφαιρεί κάθε ορισμένη πηγή φωτός σε μία εικονογραφική σύνθεση»[7].

Στο ψηφιδωτό του Σινά (εικ. 2) μπορούμε να επιβεβαιώσουμε την άποψη αυτή καθώς η παράσταση «λούζεται» από το Θαβώρειο Φως το οποίο αποδίδεται με συμβολικά σχήματα αλλά κυρίως χρωματικά, με το χρυσό χρώμα των ψηφίδων. Το γεγονός ότι από την παράσταση απουσιάζει κάθε επεισοδιακό στοιχείο, ακόμη και η απεικόνιση του όρους Θαβώρ, όπου σύμφωνα με την παράδοση[8], έγινε η Μεταμόρφωση του Χριστού, μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι ψηφοθέτες[9] ήθελαν να δώσουν έμφαση στη μεγαλοπρεπή εμφάνιση του Χριστού και στις δραματικές κινήσεις και εκφράσεις των μαθητών[10], αλλά παράλληλα μ’ αυτόν τον τρόπο να επιδίωξαν να αποδώσουν την ένταση του Θαβωρείου φωτός που καλύπτει τα πάντα.

Εικ. 2. Η Μεταμόρφωση του Χριστού,
ψηφιδωτό στην αψίδα του Ιερού Βήματος
6ος αι. Σινά, Μονή Αγίας Αικατερίνας

Κατά τους πρώτους αιώνες η Μεταμόρφωση ήταν συμβολική σκηνή (εικ. 3)[11]. Μετά την Ζ΄Οικουμενική Σύνοδο διαμορφώνεται σε ιστορική σκηνή[12], αν και το ψηφιδωτό της Μονής της Αγίας Αικατερίνης στο Σινά (εικ.2) μας επιβεβαιώνει ότι αυτό έγινε σχετικά νωρίτερα καθώς χρονολογείται από τον 6ο αι.

Εικ. 3. Συμβολική απεικόνιση της Μεταμορφώσεως του Χριστού
Ψηφιδωτό στον Αγ. Απολλινάριο in Classe της Ραβέννας, 549 

Η ιστόρηση της Μεταμορφώσεως[13] (εικ.1) πραγματοποιείται σε δύο οριζόντια επίπεδα ενός βραχώδους τοπίου. Στο επάνω επίπεδο, ιστορείται ο Ιησούς μέσα σε ωοειδή δόξα, εκατέρωθεν του οποίου ιστορούνται οι Προφήτες Ηλίας και Μωυσής κατά τρία τέταρτα (σύνδεση με τον θεατή) κλίνοντας προς το μέρος Του, σχηματίζοντας έναν κύκλο. Η μορφή του Ιησού απεικονίζεται ήρεμη μεταδίδοντας την ηρεμία αυτήν στους Προφήτες, σε αντίθεση με τις μορφές των μαθητών (Πέτρου, Ιωάννη και Ιακώβου) που απεικονίζονται στο κάτω επίπεδο της εικόνας έντρομοι στο άκουσμα της φωνής που ακούστηκε μέσα από ένα σύννεφο ( Ματθ. 17, 5-6), (Λουκ. 9, 34-36). 

Με την εικόνα της Μεταμορφώσεως παρουσιάζεται η ενότητα της Θείας Αποκαλύψεως τόσο στην Καινή όσο και στην Παλαιά Διαθήκη, καθώς η Μεταμόρφωση του Χριστού εμφανίζεται προτυπούμενη στις θεοφανείες του όρους Σινά και Χωρείβ (Εξ. 33, 13).[14] Τα ρούχα του Ιησού αποδίδονται με λευκό χρώμα, το οποίο έρχεται σε αντίθεση με όλα τα χρώματα της εικόνας, αποκτώντας έτσι μεγαλύτερη ένταση, προσελκύοντας το βλέμμα του θεατή. Ενίοτε αριστερά της εικόνας απεικονίζεται η ανάβαση στο όρος Θαβώρ και δεξιά η κατάβαση (εικ. 4).

Εικ. 4. Μεταμόρφωση του Χριστού (1535 - 1545 μ.Χ.) Αποδίδεται στον Θεοφάνη.
Μονή Παντοκράτορος, Άγιον Όρος

Τα ιμάτια του Ιησού σ’ αυτές τις σκηνές αποδίδονται σκουρόχρωμα σε αντίθεση με τα ιμάτια στη σκηνή της Μεταμόρφωσης.[15] Στην ανάβαση ο Ιησούς εικονίζεται να προσκαλεί τους μαθητές του να ανέβουν στο όρος Θαβώρ. Παράλληλα, ο υμνογράφος με το Δοξαστικό της Λιτής της εορτής προσκαλεί τον πιστό, να ακολουθήσει τον Κύριο στην πορεία προς την Μεταμόρφωση προσδίδοντας έτσι διαχρονικότητα στο γεγονός[16] :

Δόξα... Ἦχος πλ. α'

"Δεῦτε ἀναβῶμεν εἰς τὸ ὄρος Κυρίου, καὶ εἰς τὸν οἶκον τοῦ Θεοῦ ἡμῶν, καὶ θεασώμεθα τὴν δόξαν τῆς Μεταμορφώσεως αὐτοῦ, δόξαν ὡς μονογενοῦς παρὰ Πατρός, φωτὶ προσλάβωμεν φῶς, καὶ μετάρσιοι γενόμενοι τῷ πνεύματι, Τριάδα ὁμοούσιον ὑμνήσωμεν εἰς τοὺς αἰῶνας". (Δοξαστικό Λιτής του Εσπερινού της εορτής)

ΠΗΓΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ

http://www.paradoxplace.com/Perspectives/Venice%20&%20N%20Italy/Ravenna/San%20Apollinare%20in%20Classe.htm (εικόνα 3)

http://www.saint.gr/747/saint.aspx (εικόνες 2 και 4)

---

[1]  Γρηγορίου Παλαμά, «Ὁμιλίαν εις την Μεταμόρφωσιν» P.G. 151, 448 B., Βλ. Αραμπατζής Χρήστος, Ανθολογια Πατερικών Κειμένων από το 13^ο έως το 15^ο αιώνα, Η Ερανιστική Αποκρυστάλλωση του σχίσματος από τον Ιωάννη Βέκκο στον Νίκαιας Βησσαρίωνα, Εκδόσεις Πουρναρα, 2008, σελ. 263 και  Vladimir Lossky, Η Μυστική Θεολογία της Ανατολικής Εκκλησίας, Μετάφραση Πρεσβ. Στέλλας Πλευράκη,  Θεσσαλονίκη 1991, σελ.262

[2] Σύμφωνα με την επικρατέστερη άποψη των Πατέρων της Εκκλησίας η Μεταμόρφωση του Ιησού έγινε σαράντα μέρες πριν το Πάθος Του και μάλιστα κατά τον μήνα Φεβρουάριο. Μεταφέρθηκε όμως στις 6 Αυγούστου (40 μέρες πριν την εορτή της Υψώσεως του Τίμιου Σταυρού -14 Σεπτεμβρίου) γιατί θεωρήθηκε ότι δεν άρμοζε να εορτάζεται την περίοδο της νηστείας της Μ. Σαρακοστής που έχει πένθιμο χαρακτήρα. Οι κοινές Καταβασίες των δύο εορτών «Σταυρόν χαράξας Μωυσής…» και η συχνή επανάληψη των φράσεων «προ του Σταυρού σου Κύριε…» «προ του σου Σταυρού, Κύριε…» «προ του τιμίου Σταυρού σου και του πάθους…» σε αρκετά τροπάρια της εορτής της Μεταμορφώσεως, δείχνουν την σύνδεση των δύο εορτών  (βλ. Ζήση Θωμά, Υμνολογικά Ανάλεκτα, Τόμος Α’,  Εκδόσεις Γρηγορη, Αθήνα 2010, σελ.315 και Τζέρπου Δημητρίου, Η Εορτή της Μεταμορφώσεως του Κυρίου, Το Χριστιανικόν Εορτολόγιον-Πρακτικά Η΄Πανελληνίου Λειτουργικού Συμποσίου Στελεχών Ιερών Μητροπόλεων, Κλάδος Εκδόσεων της Επικοινωνιακής και Μορφωτικής Υπηρεσίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Βόλος, 18-20 Σεπτεμβρίου 2006, σελ. 246-251

[3] Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Καστορίας κ. Σεραφείμ, Εγκύκλιος υπ’αριθμ. 328   25 Ιουλίου 2014

[4]Ζήση Θωμά, ο.π., σελ.316

[5]Ευδοκίμωφ Παύλου, Η Τέχνη της Εικόνας, Θεολογία της Ωραιότητος, Εκδόσεις Π.Πουρναρα, 1980, σελ.223 

[6] Ζήση Θωμά, ο.π., σελ.316

[7] Ευδοκίμωφ Παύλου, ο.π., σελ.223 

[8] Στις σχετικές μαρτυρίες των τριών  συνοπτικών Ευαγγελιστών δεν κατονομάζεται ρητά το όρος, όπου έγινε η Μεταμόρφωση του Κυρίου, βλ. Τζέρπου Δημητρίου, ο.π., σελ. 242-246

[9] βλ. Χατζηδάκη Νανώ, Ελληνική Τέχνη, Βυζαντινά ψηφιδωτά, Εκδοτική Αθηνών, 1994, σελ.16

[10] Ο.π.

[11] Charles Delvoye, Βυζαντινή Τέχνη, Μετάφραση Μαντώ Παπαδάκη, Εκδόσεις Δημ. Ν. Παπαδήμα, Αθήνα 2003,  σελ.116

[12] Καλοκύρης Κωνσταντίνος, Η Ζωγραφική της Ορθοδοξίας, Εκδόσεις Πουρναρα, Θεσσαλονίκη 1998, σελ. 53 και 65 και Ναυσικά Πανσελήνου, Βυζαντινή Ζωγραφική, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2010, σελ. 78

[13] Βλ. Διονυσίου του εκ Φουρνά, Ερμηνεία της Ζωγραφικής Τέχνης, υπό Α. Παπαδοπούλου-Κεραμέως, εν Πετρουπόλει 1909, σελ. 97

[14] Τζέρπου Δημητρίου, ο.π., σελ. 250

[15] ο εικονογραφικός αυτός τύπος απαντάται στο Ψαλτήριο του Μονάχου κ.α. βλ. Γιαννούλης Δημήτριος, Οι Τοιχογραφίες των Βυζαντινών Μνημείων της Άρτας κατά την Περίοδο του Δεσποτάτου της Ηπείρου, Εκδόσεις Εταιρείας Ηπειρωτικών μελετών, Ιωάννινα 2010, σελ. 56

[16] Ο.π.