Διευκρινίσεις λειτουργικών ιδιομορφιών της εορτής της Μεταμορφώσεως (του Γεωργίου Ζαραβέλα)

Διευκρινίσεις λειτουργικών ιδιομορφιών της εορτής της Μεταμορφώσεως.

Γεωργίου Ζαραβέλα

Λειτουργιολόγου

Η δεσποτική εορτή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρα Χριστού, η μεγαλύτερη δεσποτική εορτή του θέρους, είναι απόλυτα συνδεδεμένη με τη λειτουργική ζωή του Δεκαπενταυγούστου. Ο εορτασμός του θαυμαστού γεγονότος του Θαβωρίου όρους έχει ορισμένες ιδιομορφίες, οι οποίες εκ πρώτης όψεως είναι ανεξήγητες, έχουν όμως θεσπιστεί από την Εκκλησία σοφά και με θεολογική τεκμηρίωση.

α) Ημέρα εορτασμού

Πρώτη από τις λειτουργικές ιδιομορφίες είναι η ίδια η ημέρα του εορτασμού της Μεταμόρφωσης. Το γεγονός, σύμφωνα με τη βιβλική διήγηση, έλαβε χώρα σαράντα ημέρες πριν από το Πάθος του Χριστού, όπως μαρτυρούν και πολλά σημεία της υμνογραφίας. Η εορτή, όμως, τοποθετήθηκε να τελείται την 6^η Αυγούστου, δηλαδή πολλές ημέρες μετά την ανάμνηση του Πάθους.

Η ακαταστασία αυτή οφείλεται στη διάθεση της Εκκλησίας να τιμήσει τη δεσποτική εορτή με τη δέουσα μεγαλοπρέπεια. Εάν η εορτή της Μεταμορφώσεως εορταζόταν στην κανονική θέση της, δηλαδή σαράντα ημέρες πριν το Πάθος ή πιο απλά περίπου στο μέσο της Β΄ Eβδομάδας των Νηστειών, τότε δεν θα ήταν εφικτός ο πανηγυρικός εορτασμός της, δεδομένου του πένθιμου χαρακτήρα της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Η 6^η  Αυγούστου, ως εκ τούτου, είναι η καταλληλότερη, δυνατή ημερομηνία, αφού σαράντα ημέρες έπειτα, τη 14^η Σεπτεμβρίου εορτάζεται η Ύψωση του Τιμίου Σταυρού, η οποία είναι απόλυτα ισότιμη και ισόκυρη με την Αγία και Μεγάλη Παρασκευή, άρα και με το Πάθος του Κυρίου. Τα εγκαίνια, επίσης, ναού της Μεταμορφώσεως στο όρος Θαβώρ κατά την ημέρα αυτή, επικύρωσαν και ενέταξαν τον εορτασμό της στο μηνολόγιο του Αυγούστου. Σύμφωνα με άλλη θεώρηση, η Εκκλησία των Ιεροσολύμων καθιέρωσε τον εορτασμό σε αντικατάσταση της ιουδαϊκής εορτής της Σκηνοπηγίας, η οποία γιορταζόταν το θέρος, κατά την εποχή της συγκομιδής των καρπών.

β) Ψαλλόμενες Καταβασίες

Δεύτερη ιδιομορφία συνιστά η επιλογή να ψάλλονται οι καταβασίες του Σταυρού, Σταυρόν χαράξας Μωσής. Καταβασίες ονομάζονται το σύνολο των ειρμών (πρώτων τροπαρίων κάθε ωδής) των κανόνων των δεσποτικών και θεομητορικών εορτών, οι οποίες ψάλλονται στην ακολουθία του όρθρου: α) κάθε ειρμός στο τέλος κάθε ωδής των κανόνων ή β) όλοι οι ειρμοί των καταβασιών (πριν της θ’ ωδής) μετά και την ολοκλήρωση των κανόνων της η’ ωδής. Η εορτή της Μεταμορφώσεως έχει δύο κανόνες. Ο πρώτος κανόνας έχει μελωδηθεί σε ήχο δ’, με ειρμό α’ ωδής Χοροί Ισραήλ και οι ειρμοί του συνιστούν τις καταβασίες της Μεταμορφώσεως, οι οποίες ψάλλονται από 27 έως 31 Ιουλίου και από 2 έως 5 Αυγούστου. Ο δεύτερος κανόνας είναι συντεθειμένος στον ήχο πλ. δ’, με ειρμό α’ ωδής Υγράν διοδεύσας.

Οι δεσποτικές εορτές είθισται να έχουν στον όρθρο ως καταβασίες τους ειρμούς των κανόνων τους, είτε ως μονές ή απλές, εάν αποτελούνται από τους ειρμούς ενός κανόνα (π.χ. καταβασίες Πάσχα), είτε διπλές, εάν αποτελούνται από τους ειρμούς δύο κανόνων (π.χ. καταβασίες Χριστουγέννων, Πεντηκοστής). Οι καταβασίες της Μεταμορφώσεως "Χοροί Ισραήλ", στην προκειμένη περίπτωση, ψάλλονται κατά τις προεόρτιες ημέρες της, εκτός από την 1^η Αυγούστου – εορτή της Προόδου του Τιμίου Σταυρού, αλλά όχι την κυριώνυμο ημέρα, ούτε κατά τα μεθέορτα, έως και την απόδοση της εορτής τη 13^η του μήνα.

Το τυπικό της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας (Βιολάκη και Κωνσταντίνου Πρωτοψάλτου) αναφέρει την επιλογή των καταβασιών του Σταυρού, χωρίς να επεξηγεί την αιτία αυτής της ιδιομορφίας. Αναζητώντας στις χειρόγραφες τυπικές διατάξεις, το Τυπικό της Μονής Διονυσίου ορίζει ως καταβασίες της κυριώνυμης ημέρας (6 Αυγούστου) τις καταβασίες του Σταυρού (Σταυρόν χαράξας), ενώ για τις μεθέορτες ημέρες και την απόδοση επιλέγει τις καταβασίες της Μεταμορφώσεως – ειρμούς του α’ κανόνα της (Χοροί Ισραήλ). Ο π. Κ. Παπαγιάννης στο Σύστημα Τυπικού θεωρεί ως παλαιά τάξη την επιλογή ως καταβασιών των ειρμών τουλάχιστον ενός από τους δύο κανόνες της εορτής, όπως συμβαίνει με όλες τις δεσποτικές εορτές. Η επιλογή των καταβασιών του Σταυρού καθιερώθηκε έπειτα, αρχικά για την κυριώνυμη ημέρα, με μεταγενέστερη επέκταση έως και την απόδοση της εορτής.

Τα αίτια αυτής της μεταβολής μπορούν να αναζητηθούν στα ακόλουθα σημεία: α) Η επιλογή των καταβασιών του Σταυρού πιθανόν να γίνεται σε επέκταση της εορτής της προόδου του Τιμίου Σταυρού, της 1^ης Αυγούστου. β) Η αναφορά του Μωυσή στον ειρμό της α’ ωδής (Σταυρόν χαράξας Μωσής) των καταβασιών του Σταυρού. Ο Μωυσής ήταν ο ένας από τα δύο πρόσωπα της Παλαιάς Διαθήκης, το οποία εμφανίστηκαν στο όρος Θαβώρ μαζί με το Χριστό τη στιγμή της Μεταμόρφωσης (Μτ. ιζ’, 3 και Λκ. θ’, 30). γ) Η εορτή είναι προεισαγωγική στο Πάθος του Χριστού, αφού έλαβε χώρα σαράντα μέρες πριν από αυτό, ώστε να αποκαλυφθεί στους μαθητές η θεία υπόσταση του Κυρίου, για να μην δειλιάσουν με τα επερχόμενα γεγονότα του Πάθους Του και να στηριχθούν στην πίστη τους σε Εκείνον. Ο Τίμιος Σταυρός, άλλωστε, είναι άμεσα συνυφασμένος με το Πάθος, αλλά και κύριο σύμβολο του ιδίου του Χριστού.

γ) Το Τροπάριο εις το "Εξαιρέτως..." 

Τρίτη ιδιομορφία αποτελεί η επιλογή του τροπαρίου, το οποίο ψάλλεται αντί του "Άξιον εστί..." μετά την εκφώνηση του λειτουργού "Εξαιρέτως της Παναγίας, Αχράντου..." στη Θεία Λειτουργία. Το ανωτέρω θεομητορικό τροπάριο αντικαθίσταται σε κάθε δεσποτική, αλλά και θεομητορική  εορτή, από τον ειρμό της θ’ ωδής του κανόνα της αντίστοιχης εορτής. Τα τροπάρια αυτά, γενικά, αν και είναι ειρμοί κανόνα συγκεκριμένης εορτής, έχουν πάντα περιεχόμενο με αναφορά στη Θεοτόκο, αφού η σχετική βιβλική θ’ ωδή είναι εκείνη της Θεοτόκου και συγκεκριμένα η περικοπή Λκ. α’, 46-56.

Το σχετικό τροπάριο για την εορτή της Μεταμορφώσεως όφειλε να είναι ο ειρμός της θ’ ωδής του α’ κανόνα, δηλαδή ο ύμνος "Ο τόκος σου άφθορος εδείχθη...". Οι ισχύουσες τυπικές διατάξεις, όμως, αντί για το ανωτέρω τροπάριο επιλέγουν το γ’ τροπάριο (και όχι ειρμό) του β’ κανόνα της ζ’ ωδής "Νυν τα ανήκουστα ηκούσθη...", το οποίο έχει δογματικό περιεχόμενο, σχετικό με τη σάρκωση του άναρχου Θεού Λόγου από την Παρθένο. Η συνήθεια αυτή είναι σίγουρα μεταγενέστερη, αλλά δεν μπορούμε να διακριβώσουμε τα αίτια αυτής της επιλογής.

Το Τυπικό της ΜΧΕ του Γεωργ. Βιολάκη ορίζει να λέγεται το τροπάριο "Νυν τα ανήκουστα...", ενώ επισημαίνει σε παραπομπή, πως είναι ορθότερο να ψάλλεται ο ειρμός της θ’ ωδής. Το αντίστοιχο Τυπικό της ΜΧΕ του Κωνσταντίνου Πρωτοψάλτου αναφέρει απλά ότι ψάλλεται το τροπάριο της ζ’ ωδής, ενώ το τυπικό τη Μονής του Αγίου Σάββα δεν αναφέρει τίποτα σχετικό. Το όψιμο της σχετικής επιλογής φαίνεται από την τυπική διάταξη της απόδοσης της εορτής, οπότε όλα τα τυπικά ορίζουν ομόφωνα να λέγεται ο ειρμός της θ’ ωδής. Τις μεθέορτες ημέρες ακολουθείται η φυσικά τάξη των μεθεόρτων όλων των δεσποτικών εορτών, δηλαδή ψάλλεται κανονικά το Άξιον εστί, ακόμα και εάν τύχει ημέρα Κυριακή.