Οδοιπορικό στη Βυζαντινή Νάξο (β΄) Η Ιερά Μονή της Αγιάς με την παλαιότερη πανήγυρη του νησιού (της Αρχαιολόγου Ειρήνης Βασιλάκη)

«Η Ιερά Μονή της Αγιάς με την παλαιότερη πανήγυρη του νησιού»

Ιερά Μονή Αγιάς

Ειρήνης Βασιλάκη

Αρχαιολόγου

ΜΑ Διαχείρισης Μνημείων

Εικ. 1 Η αστείρευτη πηγή
στο προαύλιο της Μονής

Το μοναστήρι της Αγιάς βρίσκεται σε ορεινή περιοχή της βόρειας Νάξου σε απόσταση 30 χιλιομέτρων από τη Χώρα. Παρά την τραχύτητά της η περιοχή είναι ιδιαίτερα εύφορη. Τα γύρω κτήματα υδροδοτούνται από μια αστείρευτη πηγή στο προαύλιο της μονής (εικ. 1). Η πηγή αυτή περιβάλλεται από πελώρια πλατάνια, τα οποία μαζί με τα κτίσματα και το άγριο τοπίο συνθέτουν ένα φυσικό παρατηρητήριο που ελέγχει μια ευρεία θαλάσσια περιοχή – συγκεκριμένα το τρίγωνο μεταξύ Νάξου – Μυκόνου – Πάρου μαζί με το Ικάριο πέλαγος. Η θέση της μονής είναι επιλεγμένη ώστε να εποπτεύει θαλάσσιους δρόμους, σχεδόν αθέατη από τις παράκτιες περιοχές. 

Εικ. 2. Ναΰδριο Αγίας Θεοκτίστης

Στο προαύλιο βρίσκεται το μικρό καμαροσκεπές ασβεστωμένο ναΰδριο της Αγίας Θεοκτίστης, η «αγία εύρεση» όπως αποκαλείται (εικ. 2). Σύμφωνα με την παράδοση, όπως την καταγράφει ο Ιησουΐτης μοναχός Λίχτλε τον 18ο αιώνα, κάτοικοι της Λέσβου απέσπασαν από την Εκατονταπυλιανή της Πάρου το λείψανο της συμπατριώτισσάς τους Αγίας Θεοκτίστης, η οποία ασκήτεψε εκεί το α΄ μισό του 9ου αιώνα (την περίοδο της αραβικής κατοχής της Κρήτης) με σκοπό να το επιστρέψουν στην ιδιαίτερη πατρίδα τους. Μετά τη φυγή τους από την Πάρο, ίσως λόγω θαλασσοταραχής, προσορμίστηκαν «στης Κεράς το λιμνάρι», το λιμανάκι πλησίον της μονής και εναπέθεσαν για λίγο το λείψανο της αγίας στο σημείο που μετέπειτα κατασκευάστηκε το ναΰδριο της Αγίας Θεοκτίστης. 

Δε γνωρίζουμε ακριβώς τη χρονολογία που κτίστηκε η μονή. Ο αρχαιολόγος Γιώργος Μαστορόπουλος την τοποθετεί ανεπιφύλακτα σε μια πρώιμη εποχή. Η διάταξη του μοναστηριακού συγκροτήματος είναι ιδιαίτερα ιδιόμορφη (εικ. 3). Τα κελιά εκτείνονται δεξιά και αριστερά του καθολικού, σε ευθεία γραμμή. Πρόκειται για δεκατέσσερα ευρύχωρα δωμάτια (εννέα ισόγεια και πέντε ερειπωμένα σε όροφο). Το συγκρότημα των κελιών κτίστηκε σε διάφορες φάσεις από το 17ο αιώνα έως και τις αρχές του 20ου αιώνα. Είναι φανερό ότι οι χώροι αυτοί είχαν προορισμό να στεγάσουν - εκτός από μοναχούς – τους πολυπληθείς προσκυνητές του Δεκαπενταύγουστου. 

Εικ. 3. Μερική άποψη του μοναστηριακού συγκροτήματος

Το ασβεστωμένο εσωτερικά και εξωτερικά καθολικό είναι μια τρίκλιτη καμαροσκεπής βασιλική αρχαϊκής μορφής. Ανήκει δηλαδή σε ένα αρχιτεκτονικό τύπο γνωστό στη Νάξο που συνδέεται με μνημεία της Ανατολής (κυρίως της Μικράς Ασίας και της Συρίας). Τα τρία κλίτη είναι αφιερωμένα στην Κοίμηση της Θεοτόκου, στον Άγιο Νικόλαο και τον Άγιο Δημήτριο και χωρίζονται με τρία ζεύγη πεσσοστήρικτων τοξοστοιχιών. Ανατολικά διαμορφώνονται τρεις ημικυκλικές αψίδες, οι οποίες όμως εξωτερικά είναι αθέατες διότι εφάπτονται στο βράχο. Στην κεντρική και βόρεια αψίδα διακρίνονται εσωτερικά κτιστά τμήματα που ανήκουν πιθανότατα σε μικρούς συμβολικούς επισκοπικούς θρόνους. 

Στο εσωτερικό του ναού υπάρχουν αξιόλογες φορητές εικόνες, τοποθετημένες στο ξύλινο τέμπλο. Η Θεοτόκος Γλυκοφιλούσα είναι η κυρίως λατρευτική εικόνα. Είναι σκαφιδωτή, φτιαγμένη από μονοκόμματο πολύ γερό ξύλο και έχει διαστάσεις 80 x 60 εκατοστά. Καλύπτεται από αργυρό πάμφυλο (πουκάμισο) εκτός από τα δύο θεία πρόσωπα. Η φθορά που έχει υποστεί είναι πολύ μεγάλη. Κι αυτή οφείλεται στην αρπαγή της από Σαρακηνούς πειρατές. Μια νύχτα βγήκαν στην περιοχή για να αρπάξουν ζώα, τρόφιμα και ό,τι άλλο πολύτιμο θα έβρισκαν. Όταν έκθαμβοι βρέθηκαν μπροστά στην ασημοσκεπασμένη εικόνα της Παναγίας, τη μετέφεραν στο καΐκι τους και έφυγαν. Αφού αφαίρεσαν όλο το πολύτιμο ασήμι, τη χρησιμοποίησαν ως σανίδα για να κόψουν κρέατα. Κι αυτό είναι εμφανές ακόμη και σήμερα, αφού στο πίσω μέρος φαίνονται τα ίχνη του τσεκουριού. Άγρια φουρτούνα όμως ξέσπασε όταν ανοίχτηκαν στο πέλαγος και για να γλιτώσουν τον πνιγμό πέταξαν στη θάλασσα το κλεμμένο φορτίο, ώστε να ξαλαφρώσει το καΐκι. Μετά από αρκετές μέρες η εικόνα βρέθηκε από θεοσεβείς βοσκούς και επανατοποθετήθηκε στη θέση της. 

Η πανήγυρις της Αγιάς είναι η αρχαιότερη και σημαντικότερη της Νάξου. Τα πανηγύρια της έμειναν βαθιά στη μνήμη των παλαιότερων κατοίκων. Μέχρι και τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες εκατοντάδες ήταν οι προσκυνητές που συνέρρεαν πεζοί ή με τα ζώα τους από όλα τα σημεία του νησιού, μετά από πολύωρη πορεία και παρέμεναν εκεί καθ’ όλο το Δεκαπενταύγουστο για να παρευρεθούν στον εσπερινό, τη θεία λειτουργία αλλά και στα θαυμάσια γλέντια που ακολουθούσαν, όπως μόνο οι Ναξιώτες γνώριζαν και εξακολουθούν να δημιουργούν στον «ιερό» χρόνο τους.