Η γοργογλυκόστροφος αηδών, Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός

Η γοργογλυκόστροφος αηδών, Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός!

Πρωτ. π. Γεωργίου Παπαβαρνάβα

Ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός είναι ένας από τούς επιφανέστερους Πατέρες και Θεολόγους του 8ου μ. Χ. αιώνος, αλλά και από τούς σπουδαιότερους υμνογράφους. Ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης τον αποκαλεί καλλικέλαδον και γοργογλυκόστροφον αηδόνα της του Χριστού αγίας Εκκλησίας. Τά κείμενά του περικλείουν όλη την δογματική θεολογία της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Οι ύμνοι τούς οποίους συνέγραψε ψάλλονται μέχρι σήμερα στούς Ιερούς Ναούς και δημιουργούν κατάνυξη και πνευματική αγαλλίαση.

Ορφάνεψε νωρίς από μητέρα και ο πατέρας του Σέργιος ανέθεσε την διαπαιδαγώγησή του, καθώς και του αδελφού του, σε έναν ευλαβέστατο και σοφότατο μοναχό, τον Κοσμά, τον οποίον συνάντησε κάποτε στο σκλαβοπάζαρο όπου επωλείτο ως δούλος. Τού έκανε δέ εντύπωση το ότι τον είδε θλιμμένο και δακρυσμένο και τον ερώτησε γιατί στενοχωρείται αφού ούτως ή άλλως επέλεξε την στενή και τεθλιμμένη οδό της μοναχικής ζωής. Εκείνος απάντησε ότι θλίβεται όχι γιατί αιχμαλωτίσθηκε, αλλά γιατί δεν του δινόταν η ευκαιρία να καλλιεργήση και να αυξήση το τάλαντο που του έδωσε ο Θεός. Καί συγκεκριμένα, γιατί δεν μπορούσε να αξιοποιήση το διδασκαλικό του χάρισμα και να μεταλαμπαδεύση τις γνώσεις τις οποίες κατείχε. Τότε ο Σέργιος γεμάτος χαρά, επειδή βρήκε αυτό που ζητούσε, τον ελευθέρωσε και του ανέθεσε την διαπαιδαγώγηση των παιδιών του. Έτσι ο Ιωάννης «διδάχθηκε αριθμητική, γεωμετρία, μουσική, αστρονομία, ρητορική διαλεκτική και ηθική κατά Πλάτωνα και Αριστοτέλη, ακολούθως δέ θεολογία».

Ο πατέρας του στην Δαμασκό κατείχε το αξίωμα του λογοθέτου, «εν τή κυβερνήσει του χαλίφου Άχμετ – ελ – Μαλέκ.». Η θέση αυτή αντιστοιχεί προς εκείνη του Υπουργού επί των υποθέσεων του υποδούλου χριστιανικού πληθυσμού και ιδίως επί της κατανομής των φόρων. Μετά τον θάνατο του πατέρα του ο Ιωάννης έλαβε το αξίωμα του πρωτοσυμβούλου, περίπου σάν εκείνο του πατέρα του, και διακρίθηκε σε αυτό. Γρήγορα όμως το εγκατέλειψε και πήγε στα Ιεροσόλυμα, όπου έγινε μοναχός στην Μονή του Αγίου Σάββα. Τόν ίδιο δρόμο ακολούθησε και ο αδελφός του Κοσμάς ο μελωδός (θετός γιός του Σέργιου), ο μετέπειτα Επίσκοπος Μαϊουμά.

Στο Μοναστήρι, ο Γέροντάς του, «αποβλέποντας στην καταπολέμηση του εγωϊσμού του, τον οποίο προφανώς θα είχεν ο Ιωάννης, λόγω της παιδείας και του κοσμικού αξιώματός του, του απαγόρευσε να γράφη». Παρά ταύτα, μετά από παράκληση συμμοναστού του συνέθεσε τον ύμνο «πάντα ματαιότης τα ανθρώπινα», τον οποίο ψάλλουμε στην ακολουθία της κηδείας. Τό περιστατικό αυτό έγινε η αιτία να εκδιωχθή από το Μοναστήρι, στην συνέχεια όμως, μετά από επέμβαση της Θεοτόκου, επέστρεψε και του επετράπη να συγγράφη. Έγραψε τότε για την τιμή των ιερών εικόνων αντικρούοντας την αίρεση των εικονομάχων, αλλά και άλλες θεολογικές μελέτες. Παράλληλα ασχολήθηκε με την σύνθεση ύμνων και κυρίως ασματικών Κανόνων στις Δεσποτικές και Θεομητορικές εορτές. Μαζί με το αδελφό του Κοσμά «εκόσμησαν, εχαρίτωσαν και κατεγλύκαναν τάς μεγάλας Δεσποτικάς και Θεομητορικάς εορτάς με τούς ασματικούς αυτών Κανόνας και με τα μελίρρυτα και νεκταρώδη μέλη, εμπνεόμενοι υπό της χάριτος και ενεργείας του Αγίου Πνεύματος προς χαράν και ευφροσύνην πνευματικήν των ψαλλόντων, αναγινωσκόντων και ακουόντων αυτούς Χριστιανών».

Στο σημείο αυτό νομίζω ότι θα ήταν καλό να δούμε, με την βοήθεια του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου, το τί είναι οι ασματικοί Κανόνες. Κατ’ αρχάς Κανών είναι κυρίως το ξύλο, που ονομάζεται κανόνιον ή πήχυς και το οποίο μεταχειρίζονται οι τεχνίτες για να ισιάζουν τα ξύλα ή τις πέτρες ή και άλλα υλικά με τα οποία δουλεύουν. Βάζουν τον πήχην και εάν είναι στραβά τα ισιάζουν. Από αυτό δέ μεταφορικά ονομάζονται Κανόνες και οι αποφάσεις των Αποστόλων, των Τοπικών και Οικουμενικών Συνόδων και των Αγίων Πατέρων. Κανόνες επίσης ονομάζονται και τα συγκεκριμένα άσματα, επειδή κάθε Κανόνας έχει ορισμένο μέτρο και δεν βγαίνει έξω από αυτό. Κάθε Κανόνας περιέχει εννέα ωδές. Ωδή, σύμφωνα με τον Μ. Βασίλειο είναι «φωνή μουσική και εναρμόνιος που προφέρεται με το στόμα χωρίς την συνοδεία κάποιου οργάνου». Ονομάζεται ωδή από του άδω, που σημαίνει ψάλλω. Οι εβραίοι, στην Παλιά Διαθήκη έψαλλαν με την συνοδεία οργάνου. Από τότε που ο Θεός απέβαλε τα όργανα των εβραίων, καθώς είπε διά του Προφήτου Αμώς «απόστησον απ’ εμού ήχον ωδών σου, και ψαλμόν οργάνων σου ουκ ακούσομαι», εμείς οι Χριστιανοί διά φωνής μόνης αναφέρομεν τούς ύμνους μας εις τον Θεόν». «Οι ωδές είναι εννέα, διότι ο έννατος αριθμός είναι το μεγαλύτερο μέτρο ανάμεσα στούς αριθμούς. Οι μονάδες, οι δεκάδες και οι χιλιάδες μέχρι το εννέα προχωρούν, οι άλλοι δέ αριθμοί είναι σύνθεση και ανακύκληση των εννέα αυτών αριθμών. Οι εννέα ωδές δηλώνουν τα εννέα τάγματα των Αγγέλων καθώς στην ουράνια ιεραρχία εννέα είναι τα τάγματα και κάθε τάγμα αναφέρει ύμνο στον Θεό, έτσι και στην κάτω ιεραρχία εννέα τάγματα είναι, Αρχιερείς, Ιερείς, Διάκονοι, Υποδιάκονοι, Αναγνώσται, Ψάλται, Κληρικοί, Μοναχοί και Λαϊκοί και κάθε τάγμα υμνεί τον Θεό. Ο αριθμός εννέα είναι και τύπος συμβολικός της Αγίας Τριάδος, επειδή ο έννατος αριθμός τριπλήν τριάδα περιέχει» (Εορτοδρόμιον, Εκδ. Σπανός, σελ. ιθ’).

Χαρακτηριστικό είναι το περιστατικό, που συνέβη ανάμεσα στούς δύο αδελφούς, τον άγιο Ιωάννη, δηλαδή, και τον αδελφό του άγιο Κοσμά, με αφορμή την συγγραφή και από τούς δύο ασματικού Κανόνος στην λαμπροφόρο εορτή της Αναστάσεως του Κυρίου. Τό αναφέρουμε επειδή φανερώνει το αυθεντικό εκκλησιαστικό ήθος. Ο Κοσμάς έγραψε τον ασματικό του Κανόνα σε ήχο β’ («Δεύτε λαοί άσωμεν») και τον διάβασε στον Ιωάννη, ο οποίος τον επήνεσε. Στήν συνέχεια διάβασε και ο Ιωάννης τον δικό του Κανόνα, που είναι ο γνωστός μας, σε ήχο πρώτο. Όταν έφθασε στο τροπάριο «νύν πάντα πεπλήρωται φωτός, ουρανός τε και γή και τα καταχθόνια», «τότε ο θείος Κοσμάς υπερθαυμάσας και εκπλαγείς, και σύ έφη, αδελφέ Ιωάννη, όλον το πάν εις τα τρία ταύτα συμπεριέλαβες και ουδέν αφήκες έξωθεν». Αξίζει ο δικός σου Κανών να ψάλλεται, επειδή είναι γεμάτος φώς, ενώ ο δικός μου αξίζει να μείνη στην γωνία και στο σκότος και για τον πενθηρόν και κλαυθμηρόν ήχον.

Οι ουράνιοι και γλυκύτατοι αυτοί ύμνοι, επειδή είναι προσευχή και δοξολογία στον Θεό, δημιουργούν στην ψυχή ιλαρότητα, κατάνυξη και πνευματική ευφροσύνη.

ΠΗΓΗ: www.parembasis.gr