Τελετουργικά θέματα! (λζ΄) Η συνάφεια του μυστηρίου του Γάμου με τη Θεία Ευχαριστία

Η συνάφεια του μυστηρίου του Γάμου με τη Θεία Ευχαριστία

Γεωργίου Ζαραβέλα

Θεολόγου

ΜΑ Ιστορικής Θεολογίας - Λειτουργικής ΕΚΠΑ

Η σύναψη κάθε μυστηρίου της Εκκλησίας με το κεντρικό μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας είναι αυτονόητη. Η πρώτη Εκκλησία δεν μπορούσε να διανοηθεί την τέλεση οιασδήποτε πράξης της ζωής του Σώματος κεχωρισμένα από τη Θεία Λειτουργία, η οποία συνιστά τον πυρήνα και τη βάση κάθε άλλης ιεράς τελετής. Η στάση αυτή ήταν ικανή για την ανυπαρξία ειδικής ακολουθίας του γάμου κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, αφού η κοινή ζωή δύο πιστών επισφραγιζόταν με τη μετοχή στη Θεία Ευχαριστία της κοινότητας. Η απλοϊκότητα αυτή οφείλεται και στις ιουδαϊκές και ελληνιστικές επιδράσεις, οι οποίες αγνοούσαν την ύπαρξη ειδικής γαμήλιας τελετής. Η Θεία Ευχαριστία συνιστά το κατεξοχήν μυστήριο της αγάπης, της κοινωνίας και της ενότητας, όπως ακριβώς και ο γάμος αποτελεί μυστήριο αγάπης και ένωσης δύο μελών της κοινότητας σε σάρκα μία. 

Η αρχική συνάρθρωση των λοιπών μυστηρίων με τη Θεία Λειτουργία σταδιακά πέρασε στην ιστορία, με πρώτο το μυστήριο επί των ιερώς κεκοιμημένων, δηλαδή τη νεκρώσιμη ακολουθία και τελευταίο το μυστήριο του βαπτίσματος. Ο αποχωρισμός του μυστηρίου του γάμου από τη Θεία Ευχαριστία ξεκινά συστηματικά το ΙΒ’ αι., ενώ οι απαρχές του εντοπίζονται στον Θ’ αι. Κατά την εποχή αυτή, ο βυζαντινός αυτοκράτορας Λέων Στ’ ο Σοφός εξέδωσε την 89η Νεαρά (893), σύμφωνα με την οποία η εκκλησιαστική ιερολόγηση του γάμου αποκτά νομική διάσταση, ως πράξη αστικού δικαίου και καθίσταται υποχρεωτική για όλους όσους επιθυμούν τη σύναψη γαμικής σχέσης. Παρόμοια Νεαρά του Ιουστιανιανού (74η Νεαρά) αποδίδει νομική ισχύ στο μυστήριο, χωρίς να καθιστά τον εκκλησιαστικό γάμο υποχρεωτικό για όλους τους υπηκόους. 

Η ιερολόγηση του γάμου χωριστά από τη Θεία Ευχαριστία γενικεύθηκε από το ΙΣΤ’ αι. κ.εξ., γεγονός που οφείλεται σε πλειάδα αιτίων, όπως τα κανονικά κωλύμματα, οι μικτοί γάμοι, η δευτερογαμία, η εκκοσμίκευση της κοινωνίας, η αδυναμία μετοχής στη Θεία Κοινωνία, ο περιορισμός της λειτουργικής ζωής σε τουρκοκρατούμενες και λατινοκρατούμενες περιοχές, η επικράτηση τέλεσης του μυστηρίου κατ’ οίκον κ.α. 

Ο αποχωρισμός του γάμου από τη Θεία Ευχαριστία εμπλούτισε με νέα στοιχεία την αρχική διάταξη του μυστηρίου. Η νέα δομή της ακολουθίας διανθίσθηκε με νέες ευχές, οι οποίες είναι μακροσκελείς, με βιβλικές αναφορές σε παραδείγματα συζυγίας και πρότυπα χριστιανικής μαρτυρίας. Ο αρχικός πυρήνας του περιοριζόταν σε δύο ευχές για την ακολουθία των Μνήστρων ή του Αρραβώνα (σημερινή α’ ευχή Μνήστρων και ευχή της κεφαλοκλισίας) και σε δύο ευχές για την ακολουθία του Γάμου (σημερινή γ’ ευχή ή ευχή της Στέψης και δ’ ευχή ή της κεφαλοκλισίας. Οι ευχές αυτές ήταν σύντομες, σαφείς, περιεκτικές, με θεολογική πληρότητα και ποιητική έμπνευση. 

Η σύνδεση του Γάμου με το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας είχε δύο εκδοχές: α) Τέλεση Γάμου εντός της Θείας Λειτουργίας. Η περίπτωση αυτή καταγράφεται επίσημα στη χειρόγραφη παράδοση από τον ΙΒ’ αι. κ.εξ. Η διάταξη της τελετουργικής συνάρθρωσης των δύο μυστηρίων απαντάται στο Σιναϊτικό Κώδικα 973 (ΙΒ’ αι.), στον Κώδικα 2724 της Εθνικής Βιβλιοθήκης Αθηνών (ΙΔ’-ΙΕ’ αι.) και στον Κώδικα Μεγίστης Λαύρας Λ105 (ΙΕ΄αι.), ενώ την περιγραφή του καταλείπει και ο Ιωάσαφ Εφέσου (+1437). Η διάταξη του μυστηρίου σε γενικές γραμμές έχει ως εξής: Πριν από την έναρξη της Θείας Λειτουργίας τελείται στο νάρθηκα η ακολουθία του Αρραβώνα, ενώ με το πέρας της λαμβάνει χώρα η είσοδος των μελλονύμφων στον κυρίως ναό. Το πρώτο μέρος της Θείας Λειτουργίας έως και τη μικρή είσοδο του Ευαγγελίου καλύπτεται από τις ευχές του γάμου και τη στέψη, ενώ μετά τα αναγνώσματα και την εκτενή ολοκληρώνεται η ακολουθία του Γάμου.

β) Τέλεση γάμου με μετάληψη προηγιασμένων Τιμίων Δώρων. Η εκδοχή αυτή είναι παλαιότερα μαρτυρούμενη στις πηγές, αφού αυτή υπονοείται στην αρχαιότερη σωζόμενη πλήρη μορφή του μυστηρίου, στον ελληνικό Βαρβερινό Κώδικα 336 (Η’ αι.) της Βατικάνειας Βιβλιοθήκης, αλλά και στο Σιναϊτικό Κώδικα 958 (Ι’ αι.), ενώ είναι η συνηθέστερη τάξη της βυζαντινής περιόδου. Ο Συμεών Θεσσαλονίκης καταγράφει την τέλεση γάμου στο πλαίσιο ειδικού τύπου χαρμόσυνης ακολουθίας των Προηγιασμένων. Ο Συμεών ασχολείται με την τελετή του γάμου, μόνος από όλους τους βυζαντινούς υπομνηματιστές των ιερών ακολουθιών. Τα σχετικά Προηγιασμένα Δώρα δεν έχουν καμία σχέση με τον πένθιμο τύπο της αντίστοιχης ακολουθίας της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Η βάση της μετάληψης Τιμίων Δώρων από προηγούμενη πλήρη Θεία Λειτουργία μπορεί να εντοπιστεί: α) στη βασιλική συνήθεια τέλεσης των αυτοκρατορικών γάμων αμέσως μετά τη λήξη της Θείας Λειτουργίας και β) στο έθος της μετάληψης Τιμίων Δώρων μετά τη στέψη του αυτοκράτορα ή την καθιέρωση των ανώτερων αξιωματούχων.

Ο αποχωρισμός του γάμου από τη Θεία Ευχαριστία δημιούργησε τη σύγχρονη, ξεχωριστή, ειδική ακολουθία, η οποία ουσιαστικά αποτελείται από δύο τελετές, την ακολουθία του Αρραβώνα και την ακολουθία του Στεφανώματος. Οι τελετές αυτές τελούνταν αρχικά ξεχωριστά, αλλά λόγοι ηθικοί και αστικοί επέβαλαν τη συνημμένη τέλεσή τους. Πολλοί από όσους αρραβωνίζονταν επίσημα με τη σχετική ακολουθία αμελούσαν την τέλεση του γάμου, ενώ ζούσαν σαν να είχαν νυμφευθεί. Η παρεκτροπή αυτή, αλλά και λόγοι κανονικής ευταξίας οδήγησαν την Εκκλησία στην επιλογή αυτή.

Το μυστήριο του γάμου, αφού απομακρύνθηκε από τη Θεία Λειτουργία, διατήρησε το απλό κοινό ποτήριο οίνου, αλλά και τη μετάληψη κοινού άρτου, μελιού και σακχαροπήκτων (κουφέτων). Το κοινό ποτήριο, από το οποίο μεταλάμβαναν οι νεόνυμφοι, θεωρήθηκε ως κατάλοιπο της μετάληψης Τιμίων Δώρων. Η θεώρηση αυτή δεν ισχύει, αφού το ποτήριο οίνου συνιστά ένα από τα προχριστιανικά γαμήλια έθιμα, τα οποία υιοθετήθηκαν και εντάχθηκαν στη χριστιανική ακολουθία του μυστηρίου. Η μετάληψη από κοινό οίνο γινόταν παράλληλα με εκείνη των Τιμίων Δώρων, ακόμα και ενόσω ο γάμος ήταν συνδεδεμένος με τη Θεία Ευχαριστία.

Η τέλεση του γάμου σε συνάφεια με τη Θεία Λειτουργία είναι εφικτή και σήμερα, αφού υπάρχουν σχετικά διαγράμματα της ενιαίας ακολουθίας. Οι προϋποθέσεις για την εφαρμογή τους δεν απέχουν από εκείνες της ευλαβικής προσέγγισης του μυστηρίου, σύμφωνα με τη κεχωρισμένη τέλεσή του. Η πνευματική προετοιμασία των μελλονύμφων, σε συνδυασμό με τη συνειδητή μετοχή στο μυστήριο μακριά από την εκκοσμικευμένη εκδοχή του και η επιθυμία για ενεργό συμμετοχή στο μυστήριο του Χριστού και της Εκκλησίας είναι αρκετά για την τέλεση των δύο ακολουθιών σύμφωνα με την παλαιά, κοινή τυπική διάταξη.

Βιβλιογραφία:

Καλλινίκου Κων. Ν., Ο χριστιανικός ναός και τα τελούμενα εν αυτώ, Εν Αλεξανδρεία 1921. 

Μπούμη Παν. Ι., Ο κανονικός γάμος. Αντιθέσεις και συνθέσεις, τ. Β’, εκδ. Συμμετρία, Αθήναι 1998.
Σκαλτσή Παν. Ι., «Γάμος και Θεία Λειτουργία. Σύγχρονος προβληματισμός», Ο Γάμος στην Ορθόδοξη Εκκλησία, Πρακτικά Δ’ Πανελληνίου Λειτουργικού Συμποσίου, Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη, αρ. 9, Εκδ. Κλάδος Εκδόσεων ΕΜΥΕΕ, Αθήναι 2004, σ. 119-134. 

Τζέρπου Δημ., Ο αγιασμός της ζωής των πιστών. Μελέτες επί των Ιερών Ακολουθιών του Μικρού Ευχολογίου, Σύγχρονοι Λειτουργικοί Προβληματισμοί, αρ. 3, εκδ. Τήνος, Αθήναι 2006.