Τελετουργικά θέματα (ξζ΄) Ο συγγραφέας της Λειτουργίας των Προηγιασμένων Δώρων! Από τον Λειτουργιολόγο Γεώργιο Ζαραβέλα!

Ο συγγραφέας της Λειτουργίας των Προηγιασμένων Δώρων

  Γεωργίου Ζαραβέλα

Θεολόγου

ΜΑ Ιστορικής Θεολογίας - Λειτουργικής ΕΚΠΑ

Η ισχύουσα διάταξη της Ακολουθίας ή Λειτουργίας των Προηγιασμένων Δώρων αποτελεί τον βυζαντινό τύπο της εν λόγω ακολουθίας – Λειτουργίας. Η αναγκαιότητα μετάληψης των Τιμίων Δώρων, κατά τις ημέρες που δεν είναι εφικτή η τέλεση της Θείας Λειτουργίας, δημιούργησε ειδικούς τύπους μετάληψης από Προηγιασμένα Δώρα. Οι σχετικοί λειτουργικοί τύποι αναπτύχθηκαν σε διάφορες κατά τόπους Εκκλησίες και διαδόθηκαν στις κοινότητες που η καθεμία επηρέαζε λειτουργικά. 

Εκτός από τον εν χρήσει βυζαντινό τύπο της Προηγιασμένης υπάρχουν και άλλες εκδοχές της. Κυριότερες από αυτές είναι η ιεροσολυμιτική και η αλεξανδρινή. Ο ιεροσολυμιτικός τύπος της Λειτουργίας των Προηγιασμένων αποδίδεται στον Ιάκωβο τον Αδελφόθεο και σώζονται μόνο τα διακονικά (κώδικας Σινά 1040), ενώ ο αντίστοιχος αλεξανδρινός τύπος φέρεται υπό το όνομα του ευαγγελιστή Μάρκου, από τον οποίο σώζεται μόνο η ευχή «μετὰ τὴν μετάληψιν τῶν ἁγίων μυστηρίων» (κώδικας Παρισίων Gr. 325).

  
Ο βυζαντινός τύπος της Προηγιασμένης είναι ο αρτιότερα δομημένος και ευρύτατα διαδεδομένος προς τέλεση. Το πρόσωπο του συγγραφέα είναι ασαφές, αφού στη χειρόγραφη παράδοση εμφανίζεται υπό το όνομα πολλών και επιφανών Πατέρων της Εκκλησίας. Μεταξύ αυτών συγκαταλέγονται οι Ιάκωβος ο Αδελφόθεος, Μέγας Βασίλειος, Επιφάνιος Κύπρου, Ιωάννης ο Χρυσόστομος, Γερμανός Α’ ΚΠόλεως και Γρηγόριος πάπας Ρώμης, ο αποκαλούμενος ως Διάλογος ή Μέγας. Η τελευταία εκδοχή θεωρείται ως η επικρατέστερη, χωρίς όμως να υπάρχουν βάσιμες πληροφορίες, οι οποίες να καθιστούν ισχυρή την περί Γρηγορίου υπόθεση.

Ο πάπας Ρώμης Γρηγόριος ο Διάλογος ή πάπας Γρηγόριος ο Α’ διετέλεσε προκαθήμενος της Εκκλησίας της Ρώμης στα τέλη του Στ’ και τις αρχές του Ζ’ αι. (590-604). Η ενασχόλησή του με τη λειτουργική ζωή της Εκκλησίας ήταν σημαντική, αφού αναθεώρησε τη λατινική λειτουργία, εισάγοντας σε χρήση το γρηγοριανό μέλος. Πριν αναχθεί στον επισκοπικό θρόνο της Ρώμης είχε διατελέσει αποκρισάριος στην Κωνσταντινούπολη (579-585) και ήταν γνώστης του βυζαντινού λειτουργικού τύπου. Η βυζαντινή Λειτουργία των Προηγιασμένων, επομένως, ήταν γνωστή σε εκείνον και φαίνεται να διέδωσε την ακολουθία στη Δύση, αφού έγινε πάπας Ρώμης, εισάγοντας τον τύπο της Προηγιασμένης στο ρωμαϊκό τυπικό της λατρείας. Η ακολουθία των Προηγιασμένων τελείται από τη Δυτική Εκκλησία μόνο μία φορά το έτος, κατά τη Μεγάλη Παρασκευή, αρχής γενομένης από την εποχή του πάπα Γρηγορίου. Σε αυτό συντείνει η συμπερίληψη της σχετικής ακολουθίας στο Γελασιανό Ευχολόγιο του Ζ’ αι.

Τα εν χρήσει λειτουργικά εγχειρίδια δεν αναφέρουν πουθενά τον συντάκτη των Προηγιασμένων. Το μοναδικό σημείο αναφοράς είναι το τέλος της ακολουθίας της Μεταλήψεως, στη Θεία Ευχαριστία. Η έκδοση των ακολουθιών της Μεγάλης Τεσσαρακοστής της Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος παραθέτει μετά το Τρισάγιο το απολυτίκιο και το κοντάκιο του αγίου Γρηγορίου. Σε υποσημείωση δικαιολογεί την ενσωμάτωση των δύο τροπαρίων του αγίου, αναφέροντας ότι εκείνος είναι ο συγγραφέας των Προηγιασμένων σύμφωνα με αρχαία παράδοση. Η έκδοση της Λειτουργίας των Προηγιασμένων της Ι. Μ. Σίμωνος Πέτρας Αγίου Όρους, την οποία επιμελήθηκε ο Ιω. Φουντούλης, δεν παραθέτει στο εν λόγω σημείο τα τροπάρια κανενός αγίου, φερομένου ως συγγραφέα, αλλά μετά το τρισάγιο συνεχίζει με τη μικρή δοξολογία (Δόξα Πατρί. Καὶ νῦν) και το τροπάριο «Τῇ πρεσβείᾳ Κύριε». Η τελευταία εκδοχή είναι η ορθότερη και ακριβέστερη.

Ο συγγραφέας των Προηγιασμένων πιθανότατα δεν είναι κανένα συγκεκριμένο πρόσωπο, αφού το κείμενο της Λειτουργίας αποτελεί συμπίλημα διαφόρων στοιχείων, τα οποία προϋπήρχαν σε λειτουργική χρήση πριν από την εμφάνιση της συγκεκριμένης ακολουθίας. Η μόνη ευχή, που προσιδιάζει αποκλειστικά σε αυτή, είναι η «Ὁ τῶν ἀρρήτων καὶ μυστηρίων Θεός», η οποία αποβλέπει στην προετοιμασία των πιστών για τη Θεία Κοινωνία. Η σύγχυση των χειρογράφων σχετικά με τον συντάκτη της συνιστά άλλο ένα επιχείρημα υπέρ του ανωνύμου των καταβολών της. Η αδυναμία ταυτοποίησης του συγγραφέα επικουρείται και από το γεγονός ότι οι αρχαιότερες επίσημες μαρτυρίες σχετικά με αυτήν ανάγονται μόλις στον Ζ’ αι. και παρέχονται από το Πασχάλιο Χρονικό και τον νβ’ κανόνα της Πενθέκτης «εν Τρούλλω» Οικουμενικής Συνόδου (692), χωρίς να γίνεται κάποια αναφορά σχετικά με τον συντάκτη σε αυτές. 

Βιβλιογραφία:

Θεοδώρου Ευαγγ., «Προηγιασμένων Λειτουργία (Λειτουργική)», ΘΗΕ, 10 (1968), στ. 601-602.  
Μεγάλη Τεσσαρακοστή. Αι καθ’ ημέραν ακολουθίαι και η Θεία Λειτουργία των Προηγιασμένων Δώρων, μετά υμνολογικού παραρτήματος, εκδ. Αποστολική Διακονία, Αθήναι 1981.  
Μουστάκη Βασ., «Γρηγόριος ο Α’, πάπας Ρώμης, ο και Μέγας», ΘΗΕ, 4 (1964), στ. 820-822.  
Φουντούλη Ιω. Μ. (επιμ.), Ιερατικόν, τ. Γ’: Η Θεία Λειτουργία των Προηγιασμένων, εκδ. Ιεράς Μονής Σίμωνος Πέτρας, Άγιον Όρος 2004⁶.  
Του Ιδίου, Κείμενα Λειτουργικής, τ. Γ’, Θείαι Λειτουργίαι, Θεσσαλονίκη 2005. 

Πηγή Φωτογραφίας: ΕΔΩ