Τελετουργικά θέματα (ξθ΄) Ιστορία και τέλεση του μυστηρίου του Ιερού Ευχελαίου! Από τον Λειτουργιολόγο Γεώργιο Ζαραβέλα!

 Ιστορία και τέλεση του μυστηρίου του Ιερού Ευχελαίου!

Γεωργίου Ζαραβέλα

Θεολόγου

ΜΑ Ιστορικής Θεολογίας - Λειτουργικής ΕΚΠΑ

Το μυστήριο του Ευχελαίου ή Αγίου Ελαίου είναι άμεσα συνυφασμένο με το λειτουργικό τυπικό της Μεγάλης Εβδομάδας. Συγκεκριμένα, κάθε Μεγάλη Τετάρτη, πριν από την τέλεση της ακολουθίας του Νιπτήρος, τελείται εκείνη του Ευχελαίου. Αποτελεί ένα από τα λεγόμενα επτά μυστήρια της Εκκλησίας (Βάπτιση, Χρίσμα, Θεία Ευχαριστία, Μετάνοια - Εξομολόγηση, Ευχέλαιο, Γάμος, Χειροτονία), χωρίς η θεώρηση αυτή να θέτει εκτός της έννοιας του μυστηρίου κάθε άλλη αγιαστική τελετή της Εκκλησίας. 

Το μυστήριο βασίζεται σε σχετική μαρτυρία του Αποστόλου Ιακώβου του Αδελφοθέου και συγκεκριμένα στο ε’ κεφάλαιο της Καθολικής Επιστολής του, όπου αναφέρει: «ἀσθενεῖ τις ἐν ὑμῖν; προσκαλεσάσθω τοὺς πρεσβυτέρους τῆς ἐκκλησίας, καὶ προσευξάσθωσαν ἐπ' αὐτὸν ἀλείψαντες αὐτὸν ἐλαίῳ ἐν τῷ ὀνόματι τοῦ Κυρίου· καὶ ἡ εὐχὴ τῆς πίστεως σώσει τὸν κάμνοντα, καὶ ἐγερεῖ αὐτὸν ὁ Κύριος· κἂν ἁμαρτίας ᾖ πεποιηκώς, ἀφεθήσεται αὐτῷ» (Ιακ. ε’, 14-15). Η πράξη της χρίσεως των πιστών με Άγιο Έλαιο είναι γνωστή ήδη από την πρώτη αποστολή των μαθητών του Κυρίου, κατά την οποία έχριαν αρρώστους με έλαιο και τους θεράπευαν (Μρ. στ’, 13).

Τα αρχαία λειτουργικά χειρόγραφα, όπως οι Αποστολικές Διαταγές και το Ευχολόγιο του Σεραπίωνος, περιλαμβάνουν ευχές αγιασμού του ελαίου, ώστε να χρησιμοποιηθεί για την ίαση των ασθενών. Οι αρχικές μεμονωμένες ευχές μετεξελίχθηκαν σε συντεταγμένη ακολουθία, που αρχικά ήταν συνδεδεμένη με τη Θεία Λειτουργία. Η λειτουργική συνάφεια των δύο μυστηρίων σταδιακά εξέπεσε, όπως συνέβη και με άλλες αγιαστικές τελετές, μεταξύ των οποίων ο γάμος, το βάπτισμα και το χρίσμα, η εξόδιος ακολουθία κ.λπ. Ο πρότερος σύνδεσμος του Ευχελαίου με τη Θεία Ευχαριστία μαρτυρά σε ορισμένα σημεία της σύγχρονα τελούμενης ακολουθίας, όπως τα ειρηνικά, τα αγιογραφικά αναγνώσματα κ.α. 

Η σχέση των δύο μυστηρίων καθιστούσε απαραίτητη την τέλεση του Ευχελαίου στο ναό. Η ανάγκη, όμως, να τελεσθεί και σε χώρους εκτός ναού, όπως οι οικίες βαριά ασθενών, οδήγησε στον προαναφερόμενο αποχωρισμό, αλλά και στο φαινόμενο της συχνότερης τέλεσης στις οικίες παρά στο ναό.

Πριν από την έναρξη της ακολουθίας τοποθετείται στο μέσο του ναού τραπέζι κατάλληλα ευπρεπισμένο. Στο κέντρο του τοποθετείται ένα δοχείο με αλεύρι σίτου, επί του οποίου βρίσκεται αναμμένο καντήλι με αγνό ελαιόλαδο, ενώ μπροστά από αυτό εναποτίθεται το Ιερό Ευαγγέλιο. Σε μονές του Αγίου Όρους, αλλά και στα Δωδεκάνησα φυλάσσεται η παράδοση να χέουν στο καντήλι ερυθρό οίνο, από εκείνον που προορίζεται για την αναίμακτη ιερουργία, επί του οποίου πλέει το έλαιο. Στο τραπέζι βρίσκονται επίσης επτά κεριά, ένα ειδικό πινέλο, συνήθως κατασκευασμένο από λεπτό ξύλο και βαμβάκι, για τη χρίση των πιστών με το έλαιο και δύο κηροπήγια με αναμμένες λαμπάδες.

Ο βασικός πυρήνας της ακολουθίας συνίσταται από την ανάγνωση μιας αποστολικής περικοπής, μιας περικοπής από το Ιερό Ευαγγέλιο, ενώ ακολουθούν ικετήρια αίτηση και ευχή, οι οποίες αναπέμπονται από τον κληρικό. Το σχήμα αυτό (αναγνώσματα, αίτηση και ευχή) επαναλαμβάνεται επτά φορές με διαφορετικά αγιογραφικά αποσπάσματα και ευχές. 

Ο λειτουργός ανάβει και τοποθετεί πάνω στο αλεύρι ένα από τα κεριά, κάθε φορά που ξεκινά ο αναγνώστης να διαβάζει το αποστολικό ανάγνωσμα. Με το πέρας του κύκλου των επτά αναγνωσμάτων έχουν τοποθετεί στο δοχείο του αλεύρου και περιμετρικά του καντηλιού ισάριθμα αναμμένα κεριά. Παλαιότερα, υπήρχε η συνήθεια να τελείται το μυστήριο από επτά κληρικούς, ώστε ο καθένας να τελεί ένα από τα επτά μέρη της ακολουθίας. Η πρακτική αυτή έχει πλέον εκλείψει. 

Ο κληρικός, μετά την ολοκλήρωση των ανωτέρω επτά συνόλων, ζητά από όλο το εκκλησίασμα να γονατίσει -για όσους αυτό είναι εφικτό- και διαβάζει μια συγχωρητική ευχή υπέρ όλων των παρευρισκομένων. Ο ιερέας, πριν την ολοκλήρωση της ακολουθίας, χρίει σταυροειδώς με το έλαιο από το καντήλι καθέναν από τους συμμετέχοντες σε οκτώ σημεία (μέτωπο, πηγούνι, παριές, εξωτερικά και εσωτερικά των δύο παλαμών).

Το μυστήριο του Ευχελαίου τελείται με στόχο την άφεση των μη συγγνωστών αμαρτημάτων των πιστών. Συγγνωστά αποκαλούνται όσα αμαρτήματα έχουν συντελεσθεί εν αγνοία, ακόμα και αν ο πιστός δεν αντιλαμβάνεται ότι κάποια πράξη ή σκέψη του είναι εσφαλμένη. Τελείται επίσης σε περιπτώσεις ασθενείας, προς ενίσχυση του αγώνα του ασθενούς, αλλά και για την πνευματική ενδυνάμωσή του. Το μυστήριο αυτό δεν έχει σταθερή ημέρα τέλεσης, ενώ συνήθως τελείται κατ’ οίκον, μετά από πρόσκληση των χριστιανών που το έχουν ανάγκη. Εξαίρεση αποτελεί η Μεγάλη Τετάρτη· η μόνη ημέρα του εκκλησιαστικού έτους που το Ευχέλαιο τελείται απαρέγκλιτα στον ναό.

Η επιλογή της Μεγάλης Τετάρτης για την τέλεση του Ευχελαίου βασίζεται σε δύο σημεία. Συμβολίζει, αφενός, την μετάνοια της πόρνης γυναίκας, η οποία άλειψε τα πόδια του Χριστού με πολύτιμο μύρο, περιστατικό, που η Εκκλησία θυμάται κατά την ημέρα αυτή. Αφετέρου, αναλογικά με αυτό το περιστατικό, όπως οι αμαρτίες της πόρνης γυναίκας αφέθηκαν μετά την μετάνοιά της και την προσφορά του μύρου και την δι’ αυτού χρίση του Ιησού, έτσι συγχωρούνται και οι ασυνείδητες αμαρτίες των πιστών, όταν μετέχουν με συντριβή και ταπείνωση στο Μυστήριο και χρίονται με το καθαγιασμένο έλαιο της κανδήλας του. 

Το μυστήριο του Ευχελαίου δεν καλύπτει σε καμία περίπτωση την άφεση των αμαρτιών των πιστών, η οποία συντελείται αποκλειστικά μέσα από το μυστήριο της Μετάνοιας και της Εξομολόγησης, κυρίως με την μετάνοια (<μετά + νους), δηλαδή την μεταβολή της νοοτροπίας, τον αποχωρισμό από τον κακό εαυτό μας, τις κακές συνήθειες και την εμπαθή συμπεριφορά. Η απλή εξαγόρευση των αμαρτιών χωρίς μετάνοια δεν ωφελεί σε τίποτα. Σημασία έχει η νέα αρχή που προσφέρει ο χωρισμός του ανθρώπου από τα πάθη και την εμμονή στην αμαρτία.

Η συνεισφορά του μυστηρίου του Ευχελαίου είναι επικουρική για την επίτευξη της όσο το δυνατόν καλύτερης αποκαθάρσεως του πιστού. Ο πιστός μπορεί με εξαγνισμένη καρδιά και συνείδηση, καθαρός από τα βαρίδια της αμαρτίας, να προσεγγίσει τα Άχραντα Μυστήρια και να κοινωνήσει επάξια το Σώμα και το Αίμα του Χριστού στη Θεία Λειτουργία της Μεγάλης Πέμπτης και του Μεγάλου Σαββάτου, μα κυρίως στην αναστάσιμη Θεία Λειτουργία το μεσονύκτιο της Αγίας Κυριακής του Πάσχα.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

Καλλινίκου Κ., Ο Χριστιανικός Ναός και τα τελούμενα εν αυτώ, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα 1969⁵.  

Παπαγιάννη Κων., Λειτουργική – Τελετουργική, εκδ. Γενικής Εκπαίδευσης Εκκλ. Παιδείας, Αθήναι 1973. Τζέρπου Δημ. Β., Ο αγιασμός της ζωής των πιστών· Μελέτες επί των ιερών ακολουθιών του Μικρού Ευχολογίου, εκδ. Τήνος, Αθήναι 2006.  

Χριστοδούλου Θεμ. Στ., Το Ιερόν Ευχέλαιον. Ιστορικολειτουργική προσέγγιση του ιερού μυστηρίου του Ευχελαίου και των περί αυτού τελουμένων, Σειρά: Λειτουργικά Θέματα, αρ. 6, εκδ. Ομολογία, Αθήνα 2004.

Πηγή Φωτογραφιών: http://www.imartis.gr