Αγιογραφικές προσεγγίσεις (α΄) Το Άγιον Πνεύμα στην Ορθόδοξη Εικονογραφία (της Πρεσβ. Μαρίας Τοτού)

Με μεγάλη χαρά σας παρουσιάζουμε την νέα θεματική ενότητα του ιστολογίου μας με τίτλο "Αγιογραφικές προσεγγίσεις". Η ενότητα αυτή έχει ως σκοπό την ενημέρωση των φίλων αναγνωστών μας πάνω σε θέματα Βυζαντινής Τέχνης και ειδικότερα σε θέματα εικονογραφήσεως στην Ορθόδοξη Ανατολική Εκκλησία μας. Θα αφορά την ερμηνευτική και θεολογική προσέγγιση του θέματος της εικόνας, τους εικονογραφικούς τύπους και την ανάλυσή τους, τις πηγές έμπνευσης τους καθώς και την σχέση τους με την υμνογραφία. 

Την επιμέλεια και την παρουσίαση θα την έχει η Αγιογράφος, τεταρτοετής Φοιτήτρια της Σχολής Καλών Τεχνών Φλώρινας και συνεργάτης του Χορού μας Πρεσβυτέρα Μαρία Τοτού! Αξίζει να αναφέρουμε στο σημείο αυτό ότι η κ. Τοτού είχε την ευγενή καλοσύνη να φιλοτεχνήσει τόσο το έμβλημα του Χορού μας όσο και το λογότυπο του ιστολογίου μας και την ευχαριστούμε θερμά!

Το Άγιον Πνεύμα στην Ορθόδοξη Εικονογραφία!

Πρεσβυτέρα Μαρία Τοτού

Αγιογράφος-Μέλος Ε.Ε.Τ.Ε.

Τεταρτοετής φοιτήτρια

Σχολής Καλών Τεχνών Φλώρινας

"Η φιλοξενία του Αββραάμ"
Αίθουσα δεξιώσεων Ι.Ν. Αγίου Δημητρίου Βαρικού Φλώρινας
Έργο Πρεσβ. Μαρίας Τοτού, 2008

«Καί εἰς τό Πνεῦμα τό Ἅγιον, τό κύριον, 

τό ζωοποιόν, τό ἐκ τοῦ Πατρός ἐκπορευόμενον, 

τό σύν Πατρί καί Υἱῶ συμπροσκυνούμενον 

καί συνδοξαζόμενον, τό λαλήσαν διά τῶν προφητῶν».

(Εκ του Συμβόλου της Πίστεως)

«Τό Ἄγιον Πνεῦμα, τό τρίτο πρόσωπο τῆς Ἁγίας Τριάδος, εἰκονίζεται στήν ὁρθόδοξη εἰκονογραφία μόνο ὑποστατικῶς, δηλ. ὡς ἐκπορευόμενο ἀπό τόν Πατέρα ὄχι ὄμως οὐσιαστικῶς δηλ. μέ τά ἄλλα δύο πρόσωπα τῆς Ἁγίας Τριάδος, τόν Πατέρα καί τόν Υἱό.» [1]

Οι κυριότερες από τις απεικονίσεις αυτές είναι:  

• Στην Βάπτιση του Ιησού «ἐν εἲδει περιστερᾶς» (ως περιστερά μέσα σε μια ακτίνα που κατεβαίνει στο κεφάλι του Ιησού).

"Η Βάπτισις του Κυρίου"
Ι. Ν. Αγίου Δημητρίου Ασπροκκλησιάς Καστοριάς
Έργο Πρεσβ. Μαρίας Τοτού, 2012

• Στον Ευαγγελισμό, επίσης ως περιστερά, σε φωτεινή ακτίνα που κατεβαίνει προς την Θεοτόκο από τον ουρανό.

"Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου"
Παρεκκλήσι Ι.Ν. Αγ. Γεωργίου Νέας Ζούζουλης Καστοριάς
Έργο πρεσβ.  Μαρίας Τοτού, 2009

•Στην Μεταμόρφωση, παριστάνεται ως «φωτεινή νεφέλη» [2]

"Η Μεταμόρφωση του Σωτήρος"
Ι.Ν. Κοιμήσεως της Θεοτόκου, Λαχανόκηπους Καστοριάς
Έργο Πρεσβ. Μαρίας Τοτού, 2015

•Στην Πεντηκοστή με τη μορφή πυρίνων γλωσσών.

"Η Πεντηκοστή"
Ι.Ν. Αγ. Δημητρίου, Ασπροκκλησιάς, Καστοριάς,
Έργο Πρεσβ. Μαρίας Τοτού, 2011

• Στην Ετοιμασία του Θρόνου

" Η ετοιμασία του Θρόνου"
Μητρόπολη του Μυστρά (1270 - 1285)

• Στην εικόνα των Αγίων Οικουμενικών Συνόδων. [3]

Σύγχρονη φορητή εικόνα

Η εικονογραφική σύνθεση που απεικονίζει τον Πατέρα ως γέροντα, τον Υιο ως νεαρό άνδρα και το Άγιο Πνεύμα ως περιστέρι, δεν αποτελεί ορθόδοξη απεικόνιση αλλά πρόκειται για δυτική επιρροή. Η εικόνα αυτήν άρχισε να κάνει έντονη την εμφάνιση της στην Ορθόδοξη Εκκλησία κυρίως κατά τους μεταβυζαντινούς χρόνους.[4]

Ο Ι. Βράνος χαρακτηρίζει αυτήν την εικόνα, «απαράδεκτη» με την επισήμανση ότι «Διδάσκει τον λαόν μας μια αλλόκοτη θεολογία, μάλλον δε αίρεση».[5]

Ο Διονύσιος εκ Φουρνά, που θεωρήθηκε ένας από τους σημαντικότερους θεωρητικούς της μεταβυζαντινής τέχνης και αντιτάχθηκε στις δυτικές επιρροές, στο βιβλίο του, Ερμηνεία της ζωγραφικής Τέχνης, δίνει οδηγίες για τις επιγραφές στην δυτικότροπη απεικόνιση της Αγίας Τριάδος.[6] Ακόμα και ο Φώτης Κόντογλου, υπέρμαχος της βυζαντινής αγιογραφίας, έχει αγιογραφήσει την εικόνα της δυτικής Αγίας Τριάδος, χρησιμοποιώντας την βυζαντινή τεχνοτροπία.[7]

Φορητή εικόνα
Ι. Ν. Αγ. Αικατερίνας Κήπως Ζακύνθου

Η απεικόνιση αυτή, παρόλο που πολλές φορές γίνεται με την βυζαντινή τεχνοτροπία, δεν αποτελεί ορθή απεικόνιση του δόγματος της Τριαδικότητας καθώς δεν παρουσιάζει όλους τους δογματικούς όρους του.[8] Η διαφορά ηλικίας καταργεί το ομόχρονο, το συνάναρχο και το συναϊδιο και μας παραπέμπει στον Αρειανισμό. Το ομόδοξο και ισότιμο επίσης καταργείται, καθώς άλλη δόξα έχει ο γέρων Πατήρ, άλλη ο νεαρός Χριστός και άλλη το πτηνό που συμβολίζει το Άγιο Πνεύμα αλλά και ως προς την ουσία καταργείται το ομοούσιον καθώς άλλη είναι η ανθρώπινη ουσία και άλλη του πτηνού ως περιστερά. Όπως σημειώνει και ο Απ. Παύλος «οὐ πᾶσα σὰρξ ἡ αὐτὴ σάρξ, ἀλλὰ ἄλλη μὲν ἀνθρώπων, ἄλλη δὲ σὰρξ κτηνῶν, ἄλλη δὲ ἰχθύων, ἄλλη δὲ πετεινῶν» (Α΄Κορινθ. ΙΕ΄, 39).

Ο εικονογραφικός αυτός τύπος βασίζεται στην δυτική εικόνα που απεικονίζει την διδασκαλία της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας του Filioque.[9]

Χαρακτηριστική απεικόνιση του "Filioque"
Τμήμα εικόνας, Μουσείο Λούβρου, 15ος αι.

Η γέννηση και η ανάπτυξη του Filioque υπήρξε μία από τις βασικότερες αιτίες του σχίσματος μεταξύ της Ανατολικής και Δυτικής Εκκλησίας και έχει ως βάση τη σύγχυση Θεολογίας και Οικονομίας, συγχέοντας την αϊδια εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος και την οικονομική αποστολή του στον κόσμο. (βλ. Μαρτζέλου Γεωργίου, Πρακτικά Θεολογικού Συνεδρίου Με θέμα Το Άγιο Πνεύμα, 11-14 Νοεμβρίου 1991) , Οι Απαρχές και οι προϋποθέσεις του Filioque…, Ιερά Μητρόπολη Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1992, σελ. 383—406 και Αρχιμ. Ευθυμίου Ελευθεριάδου, , Πρακτικά Θεολογικού Συνεδρίου Με θέμα Το Άγιο Πνεύμα, 11-14 Νοεμβρίου 1991), Η Περί του Αγίου Πνεύματος Διδασκαλία του Αγ. Κυρίλλου Κατηχητού και Επισκόπου Ιεροσολύμων, σελ. 185-187)

Ο δυτικός εικονογραφικός τύπος της Αγίας Τριάδος που βασίζεται στο Filioque απαντάται με ποικίλες παραλλαγές σε όλη την Ελλάδα: ενδεικτικά θα αναφερθούμε σε δύο χαρακτηριστικές περιπτώσεις:

Α) στην εικόνα τέμπλου του δεξιού κλίτους μεταβυζαντινής περιόδου στην Παντάνασσα της Νάξου, όπου απεικονίζονται με βυζαντινή τεχνοτροπία ο Πατέρας με την μορφή του Υιού σε μεγαλύτερη ηλικία, ο Υιός και το άγιο Πνεύμα ως περιστερά.

Από το βιβλίο "Πρακτικά Θεολογικού συνεδρίου με θέμα Το Άγιον Πνεύμα.
Ιερά Μητρόπολη Θεσσαλονίνης, 1992)

Β) Και σε τοιχογραφία του εσωνάρθηκα του ναού της Παναγίας Κουμπελίδικης [10] στην Καστοριά, όπου απεικονίζεται ο Πατέρας ως Παλαιός των Ημερών έχοντας στην αγκαλιά του τον Υιό που με τη σειρά Του κρατάει σε μετάλλιο το Άγιο Πνεύμα με τη μορφή περιστεριού. [11]

Τοιχογραφία απο την εγκάρσια καμάρα του εσωνάρθηκα.
Παναγία Κουμπελίδικη της Καστοριάς, 13ος αι.

Βέβαια με την διάδοση της δυτικότροπης εικόνας της Αγίας Τριάδος, πολύ συχνά μπορεί να την συναντήσουμε σε κάποιον ναό και σύμφωνα με την άποψη του Ι. Βράνου, ας μη διστάσουμε να την ασπαστούμε, αλλά να έχουμε στο μυαλό μας ότι ασπαζόμαστε τρεις χωριστές εικόνες. [12]

Ο Κόντογλου παρόλο που αγιογράφησε την δυτικότροπη εικόνα της Αγίας Τριάδος (εικόνα τέμπλου στο καθολικό της μονής του Αγίου Διονυσίου του ἐν Ὀλύμπῳ στην Πιερία),[13] στο βιβλίο του «΄Εκφρασις» προτείνει ως βυζαντινό εικονογραφικό τύπο της Αγίας Τριάδος την παράσταση της «Φιλοξενίας του Αβραάμ». Πηγή της οποίας αποτελεί η Παλαιά Διαθήκη, Γένεσις (ιη΄, 1).[14]

Η «Φιλοξενία του Αβραάμ» αποτελεί τον μόνο εικονογραφικό τύπο που απεικονίζει συμβολικά την Αγία Τριάδα στην ορθόδοξη εικονογράφηση.[15] Παρουσιάζει όλους τους όρους του δόγματος της Τριαδικότητας: το ομοούσιον, το ομόδοξον και το ομόχρονον. Επίσης εμπεριέχει την αλληλοεμπεριχώρηση ή περιχώρηση. Απεικονίζει την Τριαδικότητα (τις τρεις υποστάσεις) της Ουσίας και τη Μοναδικότητα (το ενιαίο της Ουσίας) των τριών υποστάσεων. Επίσης στηρίζεται σε ιστορικό γεγονός όπως μαρτυρείται στην Αγία Γραφή. Έτσι στην παράσταση απεικονίζονται ο Αβραάμ και η Σάρρα, η σκηνή, η δρυς Μαμβρή και η τράπεζα με τα φαγητά και η εικόνα εκτός από συμβολική γίνεται και διδακτική, αληθινή.[16] Οι τρεις Άγγελοι (ομοούσιον) εικονίζονται σαν τρεις νεαροί άνδρες της ίδιας ηλικίας (συνάνανρχον, ομόχρονον, συναϊδιον). Κρατούν και οι τρεις σκήπτρα, σημείο εξουσίας και συνήθως ευλογούν όλοι και όχι μόνο ο ένας (ισότιμον ή ομότιμον). 

Η θέση της παράστασης αυτής στον εικονογραφικό κύκλο του ναού είναι στο εσωτερικό της κόγχης του Διακονικού. Στην ίδια θέση, αντί αυτής, μπορεί να αγιογραφηθεί η παράσταση των Τριών Παίδων ἐν τῄ καμινῳ [17] την οποία προτείνει ο Ιωάννης Χατζηφώτης στην εισήγησή του στο ΙΒ΄ Θεολογικό Συνέδριο με θέμα το Άγιον Πνεύμα επίσης ως συμβολική παράσταση της Αγίας Τριάδος. [18]

Από το βιβλίο Πρακτικά Θεολογικού συνεδρίου με θέμα το Άγιον Πνεύμα.
Ιερά Μητρόπολις Θεσσαλονίκης, 1992

Η πατερική ερμηνεία της φιλοξενίας του Αβραάμ ως συμβολισμού της Αγίας Τριάδος ενέπνευσε πολλά τροπάρια της Εκκλησίας μας, όπως το τροπάριο της Κυριακής του Παραλύτου που παρουσιάζει τον συμβολισμό αυτόν: “Μέτοικος ὑπάρχων ὁ ᾿Αβραάμ, κατηξιώθη τυπικῶς ὑποδέξασθαι, ἑνικόν μέν Κύριον ἐν τρισίν ὑποστάσεσιν, ὑπερούσιον, ἀνδρικαῖς δέ μορφώσεσιν” (Κανών Μεσονυκτικοῦ, ᾠδή στ´).

Εκ των παραπάνω εκτεθέντων συνάγεται το συμπέρασμα ότι η παράσταση «Η Φιλοξενία του Αβραάμ» αποτελεί την σωστή απεικόνιση της Αγίας Τριάδος και πηγή αυτής είναι η Παλαιά Διαθήκη.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η άποψη του Ι. Βράνου, που εκτός από την εικόνα της Φιλοξενίας του Αβραάμ, χρησιμοποιώντας ως πηγή την Καινή Διαθήκη, προτείνει την εικόνα του Χριστού ως άρτια εικόνα απεικόνισης της Αγίας Τριάδος, παραθέτοντας και το σχετικό χωρίον από το κατά Ιωάννη Ευαγγέλιον: «Κύριε, δεῖξον ἡμῖν τὸν πατέρα καὶ ἀρκεῖ ἡμῖν.» (Ιω. Ιδ΄, 8 ) και η απάντηση του Κυρίου στο αίτημα του Φιλίππου «Τοσούτον χρόνον μεθ’ ὑμῶν εἰμι, καὶ οὐκ ἔγνωκάς με, Φίλιππε; ὁ ἑωρακὼς ἐμὲ ἑώρακε τὸν πατέρα· καὶ πῶς σὺ λέγεις, δεῖξον ἡμῖν τὸν πατέρα; (Ιω. ιδ΄, 9)». [19]

Στην άποψη αυτή του Ι. Βράνου προσωπικά διατηρούμε τις επιφυλάξεις μας καθ’ όσον η εικόνα αυτή έχει ήδη τον συμβολικό χαρακτήρα, αυτόν της Ενσαρκώσεως του Θεού Λόγου και δεν μας παρουσιάζει οπτικά τα τρία πρόσωπα της Αγίας Τριάδος.

^{____________________________}

¹ Χατζηφώτη Ιωάννου Μ, Πρακτικά Θεολογικού Συνεδρίου Με Θέμα ΤΟ ΑΓΙΟΝ ΠΝΕΥΜΑ, Το Άγιον Πνεύμα στη μεταβυζαντινή και τη λαϊκή τέχνη, (11-14 Νοεμβρίου 1991), Ιερά Μητρόπολη Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1992, σελ. 630, πρβλ. Προβατάκη Θωμά: «Το Άγιον Πνεύμα εις την Ορθόδοξον ζωγραφικήν», Θεσσαλονίκη 1971

² Χατζηφώτη Ιωάννου Μ, ο.π., σελ. 631

³Χατζηφώτη Ιωάννου Μ, ο.π., σελ. 629-631

⁴ Χατζηφώτη Ιωάννου Μ, ο.π., σελ. 629

⁵ Βράνου Ιωάννου-Χαριλάου, Η Θεωρία Της Ζωγραφικής Τέχνης, Εκδόσεις Πουρναρά 1992, Θεσσαλονίκη, σελ. 201, 210

⁶ Χατζηφώτη Ιωάννου Μ, ο.π., σελ. 631, Βλ. Διονυσίου του εκ Φουρνά:Ερμηνεία της Ζωγραφικής Τέχνης, υπό Α.Παπαδοπούλου-Κεραμέως, εν Πετρουπόλει 1909, σσ.171-173

⁷Χατζηφώτη Ιωάννου Μ, ο.π., σελ. σελ. 632

⁸ Βράνου Ιωάννου-Χαριλάου, ο.π., σελ. 197

⁹ Χατζηφώτη Ιωάννου Μ, ο.π., σελ. 629

¹⁰Πελεκανίδης Στυλιανός, Χατζηδάκης Μανόλης, Βυζαντινή Τέχνη στην Ελλάδα, Εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα,992, σελ. 84-91

¹¹ Χατζηφώτη Ιωάννου Μ, ο.π., σελ. 633-634

¹² Βράνου Ιωάννου-Χαριλάου, ο.π., σελ. 210

¹³ Βλ. Ι.Μ. Χατζηφώτη: Δέντρο αγλαόκαρπο-Νέα Μελετήματα για τη ζωή και το έργο του Φώτη Κόντογλου, εκδ. Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 1987,σελ. 110-111

¹⁴ Κόντογλου Φώτιος, Εκφρασις , Τόμος Α, εκδόσεις Παπαδημητρίου, Αθήνα 2000, σελ. 147

¹⁵ Χατζηφώτη Ιωάννου Μ, Πρακτικά Θεολογικού Συνεδρίου Με Θέμα ΤΟ ΑΓΙΟΝ ΠΝΕΥΜΑ, ο.π., σελ. 630

¹⁶ Βράνου Ιωάννου-Χαριλάου ο.π., σελ. 197-199

¹⁷ Κόντογλου Φώτιος, Εκφρασις, ο.π., σελ. 146-147

¹⁸ Χατζηφώτη Ιωάννου Μ, Πρακτικά Θεολογικού Συνεδρίου Με Θέμα ΤΟ ΑΓΙΟΝ ΠΝΕΥΜΑ, ο.π., σελ. 35
19 Βράνου Ιωάννου - Χαριλάου ο.π. σελ. 213

ΠΗΓΕΣ

ΑΓΙΑ ΓΡΑΦΗ: ΠΑΛΑΙΑ ΔΙΑΘΗΚΗ, ΚΑΙΝΗ ΔΙΑΘΗΚΗ 

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Βράνου Ιωάννου-Χαριλάου, Η Θεωρία Της Ζωγραφικής Τέχνης, Εκδόσεις Πουρναρά 1992, Θεσσαλονίκη

Διονυσίου του εκ Φουρνά:Ερμηνεία της Ζωγραφικής Τέχνης, υπό Α. Παπαδοπούλου-Κεραμέως, εν Πετρουπόλει 1909

Κόντογλου Φώτιος, Εκφρασις , Τόμος Α, εκδόσεις Παπαδημητρίου, Αθήνα 2000

Μαρτζέλου Γεωργίου, Πρακτικά Θεολογικού Συνεδρίου Με θέμα Το Άγιο Πνεύμα, (11-14 Νοεμβρίου 1991) , Οι Απαρχές και οι προϋποθέσεις του Filioque…, Ιερά Μητρόπολη Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1992

Πελεκανίδης Στυλιανός, Χατζηδάκης Μανόλης, Βυζαντινή Τέχνη στην Ελλάδα, Εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα, 1992

Προβατάκη Θωμά: «Το Άγιον Πνεύμα εις την Ορθόδοξον ζωγραφικήν», Θεσσαλονίκη 1971

Χατζηφώτη Ιωάννου Μ, Πρακτικά Θεολογικού Συνεδρίου Με Θέμα ΤΟ ΑΓΙΟΝ ΠΝΕΥΜΑ, Το Άγιον Πνεύμα στη μεταβυζαντινή και τη λαϊκή τέχνη, (11-14 Νοεμβρίου 1991), Ιερά Μητρόπολη Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1992

Χατζηφώτη: Δέντρο αγλαόκαρπο-Νέα Μελετήματα για τη ζωή και το έργο του Φώτη Κόντογλου, εκδ. Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 1987

Σημείωση Διαχειριστή:
Η Μαρία Τοτού γεννήθηκε και ζει στην Καστοριά. Με την ζωγραφική ασχολήθηκε από τα παιδικά της χρόνια. Το 1999 παρακολούθησε μαθήματα αγιογραφίας στο ΚΕΚ Καστοριάς και έκτοτε ασχολείται επαγγελματικά με την Αγιογραφία. Μαθήτευσε 6 χρόνια κοντά στον καταξιωμένο αγιογράφο Αριστοτέλη Βαρσάμη. Είναι φοιτήτρια στο 4ο έτος στην Σχολή Καλών Τεχνών της Φλώρινας (Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας), με εμβάθυνση στην Παραστατική Αρχαιολογία. Επίσης σπουδάζει στο Ι.Ε.Κ. Παστέρ στο Εξειδικευμένο Σεμινάριο Επιμόρφωσης «Μνημεία, μουσειακά αντικείμενα και έργα πολιτιστικής κληρονομιάς». Είναι μέλος του Επιμελητηρίου Εικαστικών Τεχνών Ελλάδος – ΕΕΤΕ, από το 2008. Έχει διδάξει ζωγραφική και αγιογραφία για 7 χρόνια σε συνεργασία με συλλόγους, δήμους και την Ιερά Μητρόπολη Καστοριάς. Έχει κάνει πολλές ατομικές και ομαδικές εκθέσεις. Έχει αγιογραφήσει πολλούς ιερούς ναούς στους νομούς Καστοριάς, Φλώρινας, Ιωαννίνων και Άρτας. Τελευταία σπουδάζει την Ψαλτική Τέχνη στη Σχολή Βυζαντινής Μουσικής της Ιεράς Μητροπόλεως Φλωρίνης «Άγιος Ιωάννης ο Κουκουζέλης». Είναι παντρεμένη με τον Ιερέα π. Χαράλαμπο Δήμζα και μητέρα δύο παιδιών.