Παρελθόν, παρόν και μέλλον των Κοινωνικών της Παλαιάς Παπαδικής!

Παρελθόν, παρόν και μέλλον των Κοινωνικών της Παλαιάς Παπαδικής!

ΧΡΙΣΤΟΣ ΑΝΕΣΤΗ! 

Η ομιλία πραγματοποιήθηκε κατά την παρουσίαση του τόμου "Κοινωνικά Παλαιών Διδασκάλων" της ΕΡΩ (26/05/2015)

Κωνσταντίνου Φωτόπουλου

Πρωτοψάλτου, Μουσικολόγου
Ιδρυτού "Σχολείου Ψαλτικής"

Εισαγωγή

Οι θεοφόροι Πατέρες της Εκκλησίας μας, ερμηνεύοντας την Αγία Γραφή, δεν παραμένουν στο γράμμα αλλά κάνουν λόγο για «ἐγκεκρυμμένον θησαυρόν», όπως λέει ο ιερός Χρυσόστομος ή για «ἀπόθετον κάλλος», όπως αναφέρει ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος. Ένα τέτοιο αποθησαυρισμένο κάλλος –πιστεύω- ανακαλύπτει κάθε μελετητής, κάθε ερμηνευτής-ψάλτης της πατρώας μουσικής μας, μελετώντας με προσοχή και σεβασμό τα μουσικά μαθήματα των παλαιών μουσικοδιδασκάλων. Από αυτόν τον πλούτο πρέπει να αντλεί κάθε συνθέτης βυζαντινής μουσικής για να μην χαθεί η συνέχεια αλλά να υπάρχει ένας χρυσός συνδυασμός του παλαιού με το νέο.

Τεχνικά χαρακτηριστικά

Το ήθος και ο σεβασμός στην παράδοση που δείχνουν οι παλαιοί μουσικοδιδάσκαλοι είναι αξιοζήλευτα. Συχνά, δεν συνθέτουν ένα μέλος από την αρχή. Στηρίζονται σε προϋπάρχουσες συνθέσεις τις οποίες πλατύνουν, συντέμνουν και καλλωπίζουν για να παρουσιάσουν -εν τέλει- μια καινούρια, μοναδικής αξίας μελοποίηση. Τα παλαιά κοινωνικά διαφυλάττουν την εκκλησιαστικότητα του μέλους με τις απλές αλλά ταυτόχρονα έντεχνες, αργές, ρυθμικές, μουσικές φράσεις και με αλλαγές των ήχων εντός πολύ συγκεκριμένων πλαισίων. Εκεί, εντοπίζουμε μουσικές θέσεις και δομές που στις μέρες μας έχουν χαθεί. Κάτι που προκαλεί εντύπωση όχι μόνο στους ψάλτες αλλά γενικότερα σε όποιον ακούει αυτά τα κοινωνικά, είναι η σχεδόν εγκαταλελειμμένη στις μέρες μας χρήση των λέξεων «λέγε» και «πάλιν» κατά την ψαλμώδηση του «ἀλληλούια». Οι μελοποιοί μιμούμενοι την αγγελική υμνωδία, δίνουν μεγάλη έμφαση στα αλληλούια και στα κρατήματα («ανενά», «τεριρέμ» κλπ.), συμπλέκοντάς τα αρμονικά. Στόχος, άλλωστε, της θέσεως και της ψαλμωδίας των Κοινωνικών είναι η συνεκτική λειτουργία του ενδιάθετου λόγου, η στροφή της καρδίας του πιστού προς το Χριστό, τον οποίο μέλλει να κοινωνήσει –εξ’ου και καλείται Κοινωνικό - και όχι η διάχυση της προσοχής με το στοχασμό πάνω σέ διάφορες έννοιες και ποικίλα πνευματικά νοήματα.

Γένεση και μελοποιοί των κοινωνικών

Δεν γνωρίζουμε πότε συνετέθησαν τα πρώτα κοινωνικά καθώς η γένεσή τους χάνεται στα βάθη των αιώνων. Μια πρώτη μαρτυρία για ψαλμώδηση του κοινωνικού ύμνου - και μάλιστα, πιθανόν σε μέλος αργό- συναντάται τον 4ο αιώνα στις κατηχήσεις του Αγίου Κυρίλλου Ιεροσολύμων. Ο Άγιος αναφέρει χαρακτηριστικά: «Μετά ταῦτα ἀκούετε τοῦ ψάλλοντος μετά μέλους θείου προτρεπομένου ὑμᾶς εἰς τἠν κοινωνίαν τῶν ἁγίων μυστηρίων καί λέγοντος “Γεύσασθε καί ἴδετε ὅτι χρηστός ὁ Κύριος”». Το απόσπασμα θα μπορούσε, βέβαια, να ερμηνευθεί με αρκετούς τρόπους. Ωστόσο, υπάρχουν τέσσερα σημεία που προκαλούν εντύπωση και τα οποία πρέπει να εξεταστούν από τους ερευνητές ενδελεχώς. Πρώτον, η λέξη «ἀκούετε» η οποία αποκλείει τη συμψαλμωδία από τον κόσμο μιας απλής μελωδίας. Δεύτερον, η λέξη «ψάλλοντος» που αναφέρεται σε μονωδιακή και όχι χορωδιακή απόδοση του μέλους. Τρίτον, η φράση «μετά μέλους» η οποία, τουλάχιστον σε μεταγενέστερα του 4ου αιώνα χειρόγραφα, χρησιμοποιείται ως ορολογία και υποδεικνύει την αργή ψαλμώδηση των ύμνων. Τέταρτον, σε αντίθεση με άλλες πηγές, υπάρχει αναφορά για ψαλμώδηση ενός μόνο στίχου και όχι ολόκληρου ψαλμού του Δαυίδ.

Αγ. Ιωάννης ο Δαμασκηνός

Ως αρχαιότερος επώνυμος μελοποιός φέρεται στα χειρόγραφα ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός, που έζησε τον 8ο αιώνα. Αν και επ΄ αυτού υπάρχει αμφισβήτηση, στον Άγιο Ιωάννη αποδίδεται η πατρότητα ενός περίφημου κοινωνικού των Κυριακών «Αἰνεῖτε τόν Κύριον ἐκ τῶν οὐρανῶν», σε ήχο δεύτερο και ενός κοινωνικού των προηγιασμένων «Γεύσασθε καί ἴδετε», σε ήχο πλάγιο του δευτέρου. Έκτοτε και ιδιαίτερα μετά τον 14ο αιώνα, οπότε και αρχίζει να καθιερώνεται το βιβλίο της Παπαδικής, οι μεγαλύτεροι εκκλησιαστικοί μας μελοποιοί αποτυπώνουν την τέχνη τους στο είδος των κοινωνικών. Ενδεικτικά και μόνο θα αναφέρω τους Άγ. Ιωάννη τον Κουκουζέλη, Ξένο τον Κορώνη, Ιωάννη τον Κλαδά, Μανουήλ και Παναγιώτη Χρυσάφη, Γερμανό Νέων Πατρών, Μπαλάση ιερέα και Νομοφύλακα και Πέτρο Μπερεκέτη.

18ος αιώνας

Μανουήλ Δούκας Χρυσάφης

Μετά τα μέσα του 18ο αιώνα οι μουσικοδιδάσκαλοι της εποχής στρέφονται σε ένα νέο τρόπο μελοποιίας. Θέτουν πλέον τους νέους κανόνες σύνθεσης, της λεγόμενης νέας παπαδικής. Τα κοινωνικά των καθημερινών του Αντωνίου ιερέως και λιγότερο του Ιωάννη Τραπεζουντίου αποτελούν ένα μεταβατικό στάδιο προς τα κοινωνικά της νέας παπαδικής. Τα παλαιά κοινωνικά συνεχίζουν μεν να αντιγράφονται αλλά όχι τόσο συχνά. Τελικά, επικρατούν μόνο δύο: το γνωστό μέχρι και τις μέρες μας «Γεύσασθε καί ἴδετε ὅτι Χριστός ὁ Κύριος» του Ιωάννου Κλαδά, σε ήχο πρώτο, σε συντετμημένη όμως μορφή από τον Ιωάννη τραπεζούντιο και, δευτερευόντως, το λησμονημένο πλέον «Εἰς μνημόσυνον αἰώνιον ἔσται δίκαιος» του Μανουήλ Χρυσάφη, σε ήχο τρίτο.

19ος αιώνας

Γρηγόριος Πρωτοψάλτης

Μπαίνοντας στο 19ο αιώνα, οι μεγάλοι ευεργέτες του Έθνους, Γρηγόριος ο Πρωτοψάλτης και Χουρμούζιος ο Χαρτοφύλαξ, εξηγώντας το μεγαλύτερο μέρος των παλαιών μελών στη νέα γραφή, τους δίνουν πραγματικά ανάσα ζωής. Όπως τα παρέλαβαν από τους διδασκάλους τους, χωρίς καμμία αλλοίωση, έτσι τα παραδίδουν ως παρακαταθήκη στις επερχόμενες γενεές, μη θέλοντας να χαθεί ο κρίκος που συνδέει την αρχαία ψαλτική με τη σύγχρονη μουσική πραγματικότητα.

Ωστόσο, η εμφάνιση της μουσικής τυπογραφίας που συμβάλλει στη διαμόρφωση του θεωρούμενου σήμερα κλασικού ρεπερτορίου, δίνει ένα αποφασιστικό χτύπημα στα παλαιά κοινωνικά. Με εξαίρεση το «Γεύσασθε» του Κλαδά, κανένα από τα κοινωνικά της παλαιάς παπαδικής δεν συμπεριλαμβάνεται στις έντυπες εκδόσεις. Αργότερα μόνο, εκδίδονται κάποια λίγα κοινωνικά από το Γεώργιο Ραιδεστηνό και, κυρίως, το 1896, από τον Αγαθάγγελο Κυριαζίδη στο βιβλίο «Ἕν ἄνθος τῆς καθ΄ ἡμᾶς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς».

20ος αιώνας

Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης ο Νάξιος

Η σημασία του κοινωνικού, γενικότερα, έχει αρχίσει να υποβαθμίζεται από το 18ο αιώνα. Χαρακτηριστικά, ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, εκφράζοντας προσωπική του άποψη, αναφέρει: «Ἀντὶ νὰ ψάλλεται ἀργῶς τὸ Κοινωνικόν, νὰ γίνεται ἀνάγνωσις κανενὸς λόγου ψυχωφελοῦς, διὰ νὰ ἀκούουν οἱ χριστιανοὶ νὰ ὠφελοῦνται, καὶ μετὰ τὴν ἀνάγνωσιν ἂς λέγεται τὸ Κοινωνικόν». Τον 20ο όμως αιώνα, φτάνουμε συχνά στο σημείο το κοινωνικό να αντικαθίσταται παντελώς από κήρυγμα, από ψαλμούς του Δαυίδ, από ιδιόμελα, ακόμα και από θρησκευτική ποίηση μη λειτουργικού χαρακτήρα, όπως είναι, για παράδειγμα, το «Ἁγνή Παρθένε», ποίημα του Αγίου Νεκταρίου. Όπως είναι φυσικό, ούτε λόγος δε γίνεται πλέον για τα παλαιά κοινωνικά.

Παρόλα αυτά, στο τελευταίο τέταρτο του 20ου αιώνα, έρχονται κάποιες ιστορικές ηχογραφήσεις παλαιών κοινωνικών να τα επαναφέρουν στο προσκήνιο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι οι μονωδιακές και χορωδιακές ηχογραφήσεις παλαιών κοινωνικών από το Θρασύβουλο Στανίτσα, με επιμέλεια του Γρηγορίου Στάθη και του Μανόλη Χατζηγιακουμή. Ταυτόχρονα, το ενδιαφέρον για την έρευνα και την επιστήμη της μουσικολογίας αρχίζει να αυξάνεται και αρχαία μέλη αρχίζουν να ψάλλονται και από νεότερες χορωδίες. Τα παλαιά κοινωνικά, εξαιτίας της θέσης τους στην ακολουθία, είναι πλέον η καλύτερη λύση για όποιον θέλει να ψάλλει στο αναλόγιο τα αργά μέλη των παλαιών διδασκάλων. Μεταξύ των ψαλτών κυκλοφορούν άτυπα δύο συλλογές, καλλιγραφημένες από τους κυρίους Κοντογιώργη και Θεοχάρη ενώ σημαντική είναι και η έκδοση των κοινωνικών του Πέτρου Μπερεκέτη από τον Χαράλαμπο Καρακατσάνη.

Στους νεότερους ψάλτες επικρατεί ένας μουσικός ρομαντισμός, ένας ενθουσιασμός στην ιδέα και μόνο ότι ψάλλουν μέλη παλαιά. Σπανίως όμως αυτός ο ενθουσιασμός συνδυάζεται με κατανόηση της πραγματικής πνευματικής και μουσικής αξίας των παλαιών κοινωνικών. Τα θαυμάσια αυτά μέλη, εξαιτίας της απλότητάς τους είναι δύσκολο να ψαλούν εκφραστικά και απαιτούν αφιέρωση και σοβαρή μελέτη. Οι ερμηνευτές όμως, συνήθως τα μελετούν επιφανειακά και τα αποδίδουν τυποποιημένα και άχρωμα. Δεν αγγίζουν σχεδόν κανέναν, πολύ περισσότερο δε, τους παλαιούς παραδοσιακούς ψάλτες οι οποίοι τα ταυτίζουν με εκτελέσεις μη παραδοσιακές και αποστασιοποιούνται από αυτά.

21ος αιώνας

Στις μέρες μας έχει αρχίσει και κατακάθεται αυτός ο για την εποχή του ίσως χρήσιμος, ρομαντισμός. Είμαστε στην κρίσιμη περίοδο που όσοι αγαπούμε πραγματικά αυτά τα μέλη θα πρέπει να εργαστούμε σοβαρά. Ένας ξερός, ακαδημαϊκός, δήθεν παραδοσιακός τρόπος απόδοσής τους, δε θα οδηγήσει πουθενά αλλού, παρά στην εξάλειψή τους από την ψαλτική πρακτική για ακόμη μια φορά. Χρέος μας, λοιπόν, είναι να αφομοιώσουμε την τεχνική που μας παρέδωσαν οι παλαιοί παραδοσιακοί ψάλτες και να την προσαρμόσουμε σε αυτά τα αριστουργήματα, έτσι ώστε να τους δώσουμε πραγματική πνοή.

Έκδοση ΕΡΩ

Σε αυτήν την κρίσιμη περίοδο έρχονται δύο διαφορετικές εκδοτικές προσπάθειες που αφορούν στα κοινωνικά της παλαιάς παπαδικής. Η σημερινή εκδήλωση όπως γνωρίζετε, είναι αφιερωμένη στη μία από αυτές, στην αξιέπαινη προσπάθεια του σωματείου της Ενωμένης Ρωμιοσύνης. Εις πείσμα των καιρών που περιφρονούν την ελληνορθόδοξη παράδοση και που απαιτούν υποβάθμιση οποιασδήποτε προσπάθειας που αφορά στην ανάδειξη των πολιτιστικών μας θησαυρών, έρχεται η Ενωμένη Ρωμιοσύνη να ταράξει τα νερά.

Η σειρά «Ψαλτική Παράδοση», εγκαινιάζεται με τον πρώτο από τους τρεις τόμους με τον τίτλο «Κοινωνικά παλαιῶν διδασκάλων» που περιέχει τα παλαιά κοινωνικά σε εξήγηση του Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος. Πρόκειται για προσεγμένη έκδοση που έχει γίνει με πολύ μεράκι. Ο φιλόπονος βασικός επιμελητής, κ. Δημήτριος Περσυνάκης, καθώς και κάποιοι άλλοι αξιόλογοι ανώνυμοι επιστημονικοί συνεργάτες, τους οποίους έχω την τύχη και την ευλογία να γνωρίζω, εγγυώνται για το αποτέλεσμα.

Στα ιδιαίτερα θετικά στοιχεία σημειώνω την αναγραφή στην αρχή κάθε μέλους της φωνητικής έκτασής του, του αιώνα που έζησε ο μελοποιός του και την προσθήκη συντόμων βιογραφικών στοιχείων για κάθε συνθέτη ξεχωριστά στο τέλος του βιβλίου. Για το τέλος άφησα τη σημαδοσειρά «Hourmouzis» που παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στην παρούσα έκδοση και που έδωσε τη δυνατότητα να καταγραφούν οι –ομολογουμένως πολλές- ορθογραφικές ιδιαιτερότητες του εξηγητή. Η έκδοση αυτή καθίσταται ένα βοήθημα απαραίτητο σε κάθε ιεροψάλτη αλλά και σε κάθε άνθρωπο που ασχολείται επιστημονικά με την εκκλησιαστική μας μουσική.

Επίλογος

Οι εκδότες της ΕΡΩ πράττουν ό,τι καλύτερο μπορούν για τη διάδοση της παλαιάς ψαλτικής παραδόσεως και τους οφείλουμε ένα μεγάλο ευχαριστώ. Στο χέρι μας είναι να καταβάλλουμε κι εμείς το μέρος της προσπάθειας που μας αναλογεί.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΕΒΕ 0893.

ΕΒΕ 0969.

ΕΒΕ 2406.

Αγίου Νικοδήμου Αγιορείτου, «Πηδάλιον τῆς νοητῆς νηός τῆς Μίας Ἁγίας Καθολικῆς καί Ἀποστολικῆς τῶν Ὀρθοδόξων Ἐκκλησίας». (Ακριβής ανατύπωση της Γ΄ Εκδόσεως του 1864, του εκδοτικού οίκου «Βασ. Ρηγοπούλου» 2003).

Γεωργίου Ραιδεστηνού, «Ἡ Ἁγία καί Μεγάλη Ἑβδομάς, Κωνσταντινούπολη 1884» (φωτ. ανατύπωση του εκδοτικού οίκου «Βασ. Ρηγόπουλου», Θεσσαλονίκη 2001).

Αγαθαγγέλου  Κυριαζίδου, «Ἕν Ἄνθος τῆς καθ΄ ἡμᾶς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς» , Κωνσταντινούπολη 1896.

Στυλιανού Παπαδοπούλου, «Πατρολογία», τόμος Α΄, Αθήνα 1977.

Μανόλη Κ. Χατζηγιακουμή, «Χειρόγραφα ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς 1453-1820», Αθήνα 1980.

Κυρίλλου Ιεροσολύμων, «Κατηχήσεις», εκδόσεις «Ἑτοιμασία», Καρέας 1991.

Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος, «Κοινωνικά παλαιῶν διδασκάλων», Σειρά Ψαλτική Παράδοση 1, 2001.

Αρχιμανδρίτου Νικοδήμου, «Ἡ μυστική ἀνάγνωσις τῶν εὐχῶν τῆς Θείας Λειτουργίας», εκδόσεις «Τήνος», Αθήνα 2011.