Τελετουργικά Θέματα (ιβ΄) Το ασματικό και το μοναστικό τυπικό των ιερών ακολουθιών και η σύγχρονη λειτουργική πρακτική.

Το ασματικό και το μοναστικό τυπικό των ιερών ακολουθιών 

και η σύγχρονη λειτουργική πρακτική.

Γεωργίου Ζαραβέλα 

Λειτουργιολόγου 

Καθηγητού Θεολόγου 

Α΄Αρσακείου Γυμνασίου Ψυχικού

Η τυπική διάταξη των ακολουθιών της ανατολικής χριστιανικής Εκκλησίας συνιστά μεγάλο κεφάλαιο της ιστορίας της Θείας Λατρείας. Η διαμόρφωση του εκκλησιαστικού τυπικού βρίσκεται σε μία διαχρονικά εξελισσόμενη πορεία, η οποία εν πολλοίς έχει πλέον παγιωθεί, αλλά δεν έχει περιέλθει σε τέλμα, αφού η ιδιαίτερη δυναμική και ζωτικότητα της εκκλησιαστικής σύναξης δεν επιτρέπουν την μουμιοποίηση της Λατρείας και την μεταβολή της σε μουσειακό είδος. 

Άγιος Συμεών
Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης

Η πορεία της ευχαριστιακής σύναξης μέσα στον κόσμο ανέδειξε την αρχική διάκριση της λατρείας σε δύο επιμέρους τυπικά, σύμφωνα και με τη ρήση του Συμεών Θεσσαλονίκης: «τυπικά δέ εἰσι διπλᾶ» (Διάλογος, κεφ. Τ’, PG 155, στ. 553C). Η παράλληλη ύπαρξη δύο επιμέρους τυπικών διατάξεων των εκκλησιαστικών ακολουθιών εξηγείται από τον χαρακτήρα, την ιδιομορφία και τη σύνθεση των εκκλησιαστικών κοινοτήτων, τις οποίες εξέφραζαν αρμόδια. Οι δύο κατηγορίες αυτές αποτελούν αφενός το ασματικό ή ενοριακό τυπικό, το οποίο ακολουθούσαν οι ενοριακές - κοσμικές συνάξεις και αφετέρου το μοναστικό τυπικό, οι διατάξεις του οποίου εφαρμόζονταν στα καθολικά των ιερών μονών.

α) Το ενοριακό ή ασματικό ή κοσμικό τυπικό αποτελεί τις τυπικές διατάξεις των ακολουθιών, όπως αυτές τελούνταν στις ενοριακές συνάξεις, ενώ χαρακτηρίζεται και ως Τυπικό της Μεγάλης Εκκλησίας, δηλαδή της Αγίας Σοφίας ΚΠόλεως ή Τυπικό της Καθολικής Εκκλησίας. Η προέλευσή του είναι αντιοχειανή και η δομή του ήταν ιδιαίτερα απλή, προσαρμοσμένη στις ανάγκες και τα χρονικά πλαίσια της κοσμικής ζωής. Εκτός από τα μυστηριακές ακολουθίες, οι οποίες είναι δεδομένες για κάθε τυπική διάταξη, οι ακολουθίες του νυχθημέρου αποτελούνταν μόνο από τον ασματικό εσπερινό και τον ασματικό όρθρο, δύο σχετικά σύντομες ακολουθίες. 

Πρότυπο τέλεσης του ασματικού τυπικού αποτελούσε η τυπική διάταξη των ακολουθιών της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη. Ο Συμεών, αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης (+1429) μαρτυρά τελευταίος την ύπαρξη και τέλεση του ασματικού τυπικού έως το α’ μισό του ΙΕ’ αι., αφού καταγράφει τις διατάξεις του, όπως διασώζονταν και τελούνταν κατά την εποχή του στον καθεδρικό ναό της του Θεού Σοφίας στη Θεσσαλονίκη. Τα ίχνη του ασματικού τυπικού έκτοτε χάνονται, αφού η κατάκτηση της χριστιανικής Ανατολής από τους Οθωμανούς και η μακρά Τουρκοκρατία περιόρισε τις θρησκευτικές ελευθερίες του χριστιανικού πληθυσμού, ενώ ανέδειξε την ιδιαίτερη σημασία των ιερών μονών σε κάθε επίπεδο, σαφώς και λειτουργικό.

Ιερά Μονή Αγίου Σάββα στα Ιεροσόλυμα

β) Το μοναστικό τυπικό ή Ιεροσολυμίτης ή Αγιοπολίτης έχει ως βάση του το τυπικό της μονής του αγίου Σάββα στα Ιεροσόλυμα. Η αρχική διαμόρφωσή του έλαβε χώρα στα κοινόβια της Αιγύπτου, της Παλαιστίνης, της Μικράς Ασίας και κυρίως στα Ιεροσόλυμα. Ο νευραλγικός ρόλος του μοναχισμού στην αναστήλωση των Ιερών Εικόνων μετά τους κλυδωνισμούς της Εικονομαχίας κατέστησε τη λατρεία των Ιερών Μονών ιδιαίτερα θελκτική και για τους κοσμικούς - πιστούς των ενοριακών συνάξεων, οι οποίες ως τότε ακολουθούσαν κατά πλειοψηφία το προσαρμοσμένο στις ανάγκες τους ενοριακό τυπικό. 

Η διαμόρφωση του μοναστικού τυπικού στη σημερινή μορφή του ανάγεται στη

Βυζαντινή Μικρογραφία που απεικονίζει τη Μονή Στουδίου
στην Προποντίδα 

 μετεξέλιξη του τυπικού της μονής του αγίου Σάββα από τους μοναχούς της μονής Στουδίου στην Κωνσταντινούπολη, αρχής γενομένης ήδη πριν από την Εικονομαχία ή έστω παράλληλα με αυτή. Από τον Η’ αι. κ. εξ. αναδεικνύεται το μοναστικό τυπικό, όπως αυτό αναπροσαρμόστηκε και εμπλουτίστηκε από τους Στουδίτες, ως το επίσημο τυπικό ολόκληρης της Ανατολικής Εκκλησίας, παραμερίζοντας το τυπικό των ενοριών και κατακτώντας τον τίτλο του Τυπικού της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας. Το ισχύον τυπικό χαρακτηρίζεται από τον Ευ. Αντωνιάδη ως τύπος μικτός ή τύπος των Στουδιτών.

Η σημερινή τυπική διάταξη της λατρείας είναι ουσιαστικά ενιαία για μονές και ενοριακούς ναούς. Η μόνη διάκρισή τους συνίσταται στην πλήρη (μονές) ή κατ’ οικονομία (ενοριακοί ναοί) εφαρμογή των τυπικών διατάξεων. Το μοναστικό τυπικό στην πλήρη εκδοχή του αποτελείται από τις ακολουθίες του Νυχθημέρου (Εσπερινός, Απόδειπνο, Μεσονυκτικό, Όρθρος και ακολουθίες των Α’, Γ’, Στ’ και Θ’ Ωρών), οι οποίες στην τέλεσή τους απαιτούν χρονικά το ένα τρίτο της ημέρας με την προσέλευση του πιστού σε προσευχή επτά φορές ημερήσια, σύμφωνα και με το ψαλμικό: «Ἑπτάκις τῆς ἡμέρας ᾔνεσά σοι» (Ψαλμ. ριη’, 164). 

Οι λειτουργικές απαιτήσεις των ακολουθιών εκφράζουν άψογα τη ζωή και την λατρευτική ανάγκη του μοναχού, απέχουν, όμως, από την κοσμική ζωή των ενοριών. Για το λόγο αυτό παρατηρείται, σύμφωνα και με τον Ιω. Φουντούλη, η κατ’ οικονομία εφαρμογή του τυπικού στις ενορίες, όπου στις περισσότερες ακολουθίες καταλυμπάνονται τα καθίσματα από το Ψαλτήριο, οι λόγοι των πατέρων, οι βιβλικές ωδές του όρθρου (εκτός από την Θ’ Ωδή της Θεοτόκου ή «Τιμιωτέρα» κ.α. Ολόκληρες ακολουθίες, επίσης (Απόδειπνο, Μεσονυκτικό, Ώρες) τείνουν σε αχρησία, αφού ο χρόνος τέλεσής τους σε συνδυασμό με την ανάγκη προσέλευσης στο ναό πολλές φορές την ημέρα, τις κατάστησαν άπρακτες, με μόνη εξαίρεση τη συντηρητική για τη Θεία Λατρεία περίοδο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής.

Η έννοια των διπλών τυπικών, όπως αυτά είχε κατά νου ο Συμεών Θεσσαλονίκης, δεν έχει πλέον την ίδια αναφορά. Το τυπικό των μονών και των ενοριών είναι το ίδιο (Τυπικό της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας), όπως καταγράφεται στα σχετικά πονήματα των Πρωτοψαλτών της Μεγάλης Εκκλησίας Κωνσταντίνου (1838) και Βιολάκη (1888), παρ’ όλες τις εγγενείς αστοχίες και τις ελλείψεις, οι οποίες προέκυψαν με την αλλαγή του ημερολογίου. Η σύγχρονη έκδοση της τυπικής διάταξης των ακολουθιών από τον π. Κων. Παπαγιάννη (Σύστημα Τυπικού) συνιστά την κριτική έκδοση του ισχύοντος τυπικού και τον επίσημο τύπο της Εκκλησίας της Ελλάδος. 

Σε πολλές μονές υπάρχουν καταγεγραμμένα ή και σε εφαρμογή επιμέρους τυπικές διατάξεις, όπως για παράδειγμα της Μονής του Αγίου Σάββα, αγιορείτικων μονών κ.λπ., χωρίς να αποδομείται ο βασικός πυρήνας του επίσημου τυπικού. Τα τυπικά αυτά εκφράζουν αποκλειστικά και μόνο τη λατρεία των καθολικών των αντιστοίχων μονών και δεν έχουν λόγο εφαρμογής στην ενοριακή πρακτική, αφού η δομή τους είναι πρακτικά άσχετη με τον τρόπο ζωής των ενοριών.

Η σύγχρονη ενοριακή λατρεία οφείλει να αναλογεί στις ανάγκες και τον ρυθμό της ζωής των λαϊκών και όχι των μοναχών, εφόσον θέλει να είναι μέρος της ζωής τους και όχι μουσειακό είδος. Η αρχαία τυπική διάταξη του ασματικού τυπικού είχε ακριβώς αυτή τη δομή, η οποία δεν κούραζε τον πιστό και δεν απαιτούσε την αφιέρωση μεγάλων χρονικών διαστημάτων σε καθημερινή βάση. Η προσπάθεια αποκατάστασης του αρχαϊκού ασματικού τυπικού θα ήταν ευχής έργο να λάβει θέση στη σύγχρονη ενοριακή πρακτική, αφού για αυτή δημιουργήθηκε. Το ισχύον τυπικό σαφώς δεν είναι απορριπτέο, αρκεί να υπάρχει διάκριση της εφαρμογής του, συνυπολογίζοντας τις ανάγκες και την ανθρωπογεωγραφία κάθε λατρευτικής σύναξης.