Τελετουργικά Θέματα (ι΄) Τα αγιογραφικά αναγνώσματα και η ανάγνωσή τους στη λατρεία. (του Γεώργιου Ζαραβέλα)

Τα αγιογραφικά αναγνώσματα και η ανάγνωσή τους στη λατρεία.

Γεωργίου Ζαραβέλα 

Θεολόγου

ΜΑ Ιστορικής Θεολογίας - Λειτουργικής ΕΚΠΑ

Αγιογραφικά αναγνώσματα ονομάζουμε τις αρμόδιες για τη θεία λατρεία βιβλικές περικοπές. Οι περικοπές αυτές αποτελούν μικρά, συγκεκριμένα για κάθε ακολουθία, ημέρα και εορτή τμήματα της Αγίας Γραφής, τα οποία αναγιγνώσκει στις εκκλησιαστικές συνάξεις ο λειτουργός ή ο αναγνώστης και προέρχονται είτε από την Παλαιά, είτε από την Καινή Διαθήκη.

Τα αναγνώσματα αυτά λαμβάνουν διάφορες ονομασίες, ανάλογα με την ακολουθία στην οποία διαβάζονται, την προέλευσή τους, αλλά και την τελετουργική θέση τους. Τα μεν καινοδιαθηκικά αναγνώσματα χωρίζονται σε: α) ευαγγελική περικοπή, δηλαδή απόσπασμα ή σύνολο αποσπασμάτων από τα τέσσερα Ευαγγέλια της Καινής Διαθήκης (Μάρκου, Ματθαίου, Λουκά, Ιωάννη) και β) αποστολική περικοπή, δηλαδή απόσπασμα από τις Πράξεις των Αποστόλων και τις Επιστολές της Καινής Διαθήκης (Παύλου ή Καθολικές). Τα δε παλαιοδιαθηκικά αναγνώσματα είναι γνωστά και ως Προφητείες. Ο χαρακτηρισμός αυτός δεν είναι ακριβής, αφού περικοπές της παλαιάς Διαθήκης μπορούν να προέρχονται και από άλλες κατηγορίες βιβλίων της, όπως τα ιστορικά (Γένεση, Έξοδος, Βασιλειών κ.λπ.) ή τα ποιητικά (Παροιμίες Σολομώντος, Σοφία Σολομώντος κ.α.). Η ανάγνωση, όμως, περικοπών κυρίως από τα προφητικά βιβλία καθιέρωσε την ανωτέρω ορολογία ως δηλωτική όλων των παλαιοδιαθηκικών αναγνωσμάτων.

Τα κείμενα των αναγνωσμάτων βρίσκονται στα αντίστοιχα βιβλία της Αγίας Γραφής, της Παλαιάς ή της Καινής Διαθήκης. Για την αρτιότερη εξυπηρέτηση, όμως, των λειτουργικών αναγκών της Εκκλησίας δημιουργήθηκαν προοδευτικά ειδικές συλλογές, οι οποίες αποτελούν μέρος των λειτουργικών βιβλίων. Οι ευαγγελικές περικοπές όλου του εκκλησιαστικού έτους συμπεριλήφθησαν με τη σειρά, εκκινώντας από το κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο και την Κυριακή του Πάσχα στο λειτουργικό βιβλίο του Ευαγγελίου. Οι αποστολικές περικοπές, αντίστοιχα, στοιχειοθέτησαν το λειτουργικό βιβλίο του Αποστόλου, εκκινώντας από την Κυριακή του Πάσχα με τις Πράξεις των Αποστόλων και συνεχίζοντας με τις Επιστολές του Αποστόλου Παύλου και τις Καθολικές Επιστολές. Οι παλαιοδιαθηκικές περικοπές εντάχθηκαν στο βιβλίο του Προφητολογίου, το οποίο αποτελεί απάνθισμα των ανωτέρω αναγνωσμάτων των κυριοτέρων ημερών του εκκλησιαστικού έτους. Στο τέλος και των τριών αυτών βιβλίων υπάρχει το Μηνολόγιο, δηλαδή ειδική ενότητα με μορφή επιμέτρου, στο οποίο αποθησαυρίζονται οι αγιογραφικές περικοπές σημαντικών ημερών και εορτών με ημερολογιακή σειρά και έναρξη από το μήνα Σεπτέμβριο. Το πρώτο λειτουργικό βιβλίο αποτελεί ιερό κειμήλιο του Ιερού Βήματος, αφού εναποτείθεται στην Αγία Τράπεζα, ενώ τα επόμενα δύο φυλάσσονται σε αρμόδιο χώρο των ψαλτηρίωνκάθε ναού. Οι αγιογραφικές περικοπές υπάρχουν διάσπαρτες και σε άλλα λειτουργικά βιβλία (Ευχολόγιο, Μηναία, Τριώδιο, φυλλάδες ακολουθιών Αγίων κ.λπ.), ώστε να καλύψουν τις λειτουργικές ανάγκες δεδομένης χρονικής στιγμής και ακολουθίας (π.χ. κάποιο μυστήριο ή ακολουθία συγκεκριμένης ημέρας).

Οι περισσότερες ακολουθίες της θείας λατρείας περιλαμβάνουν δομικά στην τυπική διάταξή τους έστω ένα αγιογραφικό ανάγνωσμα. Πρότυπο χρήσης της Αγίας Γραφής στη Θεία Λατρεία αποτελεί η λατρεία της εβραϊκής Συναγωγής, όπου, κάθε Σάββατο λάμβανε χώρα η ανάγνωση και ερμηνεία συγκεκριμένης περικοπής από την Παλαιά Διαθήκη, ιδίως το Νόμο και τους Προφήτες. Το τυπικό αυτό προσέλαβε και η πρώτη Εκκλησία. Οι πρώτοι χριστιανοί διάβαζαν στις συνάξεις τους τμήματα αρχικά της Παλαιάς Διαθήκης, μεταγενέστερα και της Καινής Διαθήκης, τα οποία ερμήνευαν στην αρχή οι Απόστολοι, ενώ, όταν εκείνοι εξέλειπαν, το ερμηνευτικό έργο ανέλαβαν ο επίσκοπος, οι πρεσβύτεροι κατά σειρά, αλλά και όσοι άλλοι είχαν τη δυνατότητα να κηρύξουν, με βάση τη συγκεκριμένη περικοπή.

Στη σύγχρονη διάταξη των ακολουθιών αγιογραφικά αναγνώσματα συναντούμε στις εξής ακολουθίες: 

α) Ακολουθίες του Νυχθημέρου: 1. Στον εσπερινό μεγάλων δεσποτικών, θεομητορικών ή εορτών αγίων αναγνώσματα από την Παλαιά Διαθήκη, τα λεγόμενα και ως Προφητείες, αλλά και αποστολικό - ευαγγελικό ανάγνωσμα σε περίπτωση που θα τελεσθεί συνημμένα η Θεία Λειτουργία, (παραμονή Χριστουγέννων, Θεοφανείων, Πάσχα). 2. Στην ακολουθία του Όρθρου ευαγγελική περικοπή. Εάν είναι Κυριακή αναγιγνώσκονται τα 11 Εωθινά Ευαγγέλια, σύμφωνα με την οικεία τυπική διάταξη, ενώ σε περίπτωση μεγάλων εορτών ή εορτών αγίων ανάγνωση ευαγγελικής περικοπής, με την αρμόδια τυπική διάταξη. 3. Στην ακολουθία του Αποδείπνου της Α’ Εβδομάδας των Νηστειών, πριν την απόλυση ευαγγελική περικοπή. 4. Στις ακολουθίες των Μεγάλων και Βασιλικών Ωρών των Δεσποτικών Εορτών απαντώνται αναγνώσματα τόσο παλαιοδιαθηκικά, όσο και καινοδιαθηκικά (απόστολος και Ευαγγέλιο), αρμόδια για κάθε Ώρα. Στην Στ’ Ώρα κάθε ημέρας της Μ. Τεσσαρακοστής αναγιγνώσκεται παλαιοδιαθηκική περικοπή, η οποία κανονικά ανήκε στην ακολουθία της Τριθέκτης, που έχει εκπέσει από το λειτουργικό τυπικό.

β) Μυστήρια ή περιστασιακές ακολουθίες. Στην πλειονότητα των ιερών μυστηρίων απαντάται τουλάχιστον αποστολική και ευαγγελική περικοπή, με σχετικό ως προς το μυστήριο περιεχόμενο. Η συμπερίληψη των δύο αναγνωσμάτων στις μυστηριακές τελετές βασίζεται στην αρχική, δομική τέλεσή τους σε τελετουργική συνάρθρωση με τη Θεία Ευχαριστία. Η τελευταία περιλαμβάνει δύο αγιογραφικές περικοπές, τον Απόστολο και το Ευαγγέλιο. Με την ανάγνωση και την ερμηνεία τους, δηλαδή το κήρυγμα, ολοκληρώνεται το α’ μέρος της θείας Λειτουργίας, δηλαδή η Λειτουργία του Λόγου. Η πληρότητα της ανάγνωσής τους είναι ακέραιη μόνο όταν ο λειτουργός ή αρμόδιος κληρικός ή λαϊκός ερμηνεύσει τις αναγνωσθείσες γραφές αμέσως μετά την ανάγνωσή τους και υποδείξει με το κήρυγμα τις βασικές θεολογικές αλήθειες που αυτές περιλαμβάνουν.

Ο τρόπος ανάγνωσης των βιβλικών αναγνωσμάτων είναι απλός και ξεκάθαρος. Η ετυμολογία του όρου ανάγνωσμα προέρχεται από το ρήμα αναγιγνώσκω, δηλαδή διαβάζω. Η πρώτη Εκκλησία έπραττε ακριβώς ό,τι ομολογεί η ανωτέρω ετυμολογία. Οι αρμόδιοι της ευχαριστιακής σύναξης διάβαζαν τη σχετική περικοπή και προέβαιναν στην ερμηνεία της, χωρίς ιδιαίτερο μέλος, φτιασιδωτή απαγγελία ή οτιδήποτε άλλο. Τα αναγνώσματα, όπως δηλώνει και το όνομά τους, είναι προορισμένα για ανάγνωση. Η απόδοσή τους με εμμελή απαγγελία στη χρόα του κλιτού έχει επικρατήσει στη σύγχρονη λειτουργική πραγματικότητα, χωρίς να είναι ιδιαίτερα λάθος. Η απόδοσή τους, όμως, με μέλος αργό, εξεζητημένο και επιδεικτικό, όπως παρατηρείται αρκετές φορές σε πανηγύρεις ή άλλες πανηγυρικές στιγμές του εκκλησιαστικού έτους, είναι αναρμόδια για τη λατρεία, δεν έχει ερείσματα σε καμία τυπική διάταξη και καθιστά τα ιερά κείμενα ακατανόητα για το εκκλησίασμα, όσο γνωστά και αν είναι.

Η ευλαβής συνήθεια μερικών ιερέων ή αναγνωστών να απαγγέλουν τα ιερά κείμενα, προσθέτοντας και ιδιαίτερο μέλος στα διαλογικά μέρη, τα οποία μπορεί να περιλαμβάνει το κείμενο, δεν είναι επιτυχής. Τα αγιογραφικά κείμενα δεν αποτελούν σενάρια ή θεατρικά έργα, αλλά θεόπνευστες διηγήσεις της επί γης παρουσίας του Χριστού και ολόκληρου του σχεδίου της θείας Οικονομίας για τη σωτηρία του ανθρώπου. Οι Ευαγγελιστές και οι Απόστολοι δεν κατέγραψαν τα γεγονότα με ύφος θεατρικό, αλλά περιγραφικό και ταυτόχρονα παραστατικό.

Τα αναγνώσματα οφείλουν να αναγιγνώσκονται από τα αρμόδια μέλη της Εκκλησίας, τα ευαγγελικά από τον λειτουργό και τα αποστολικά ή παλαιοδιαθηκικά από τον αναγνώστη ή ελλείψει αυτού από ικανό να αναγιγνώσκει πιστό, με απλότητα, ευλάβεια, σταθερή και καθαρή φωνή. Η απόδοση ή απαγγελία τους με κάθε άλλο τρόπο θα ήταν καλό να αποφεύγεται. Η χριστιανική λατρεία χαρακτηριζόταν ανά τους αιώνες για την απλότητά της, η οποία διασαλεύεται από τη συμπερίληψη στοιχείων, όπως τα προηγούμενα. Η απλή, αλλά νοηματική ανάγνωσή τους από ικανά μέλη της Εκκλησίας, χωρίς θεατρινισμούς, από στήθους απαγγελία και ρητορικά φληναφήματα είναι η αρμοδιότερη στάση ενώπιον των ιερών κειμένων, σύμφωνα με την αρχαία παράδοση της Εκκλησίας, αλλά και τη διαχρονική λειτουργική συνήθεια. Η τέχνη της νοηματικής ανάγνωσης των αγιογραφικών αναγνωσμάτων είναι ιδιαίτερα σπουδαία, όσο απλή και να φαίνεται, αλλά συνάμα τόσο σημαντική και κατάλληλη για την προσέγγιση των Ιερών Γραφών.