Τελετουργικά θέματα (θ΄) Η διαμόρφωση της έναρξης της Θείας Λειτουργίας (του Γεώργιου Ζαραβέλα)

Η διαμόρφωση της έναρξης της Θείας Λειτουργίας

Γεωργίου Ζαραβέλα 

Λειτουργιολόγου

Θεμέλιο και βασικός πυλώνας της εκκλησιαστικής σύναξης αποτελεί το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας, το οποίο παρέδωσε ο ίδιος ο Κύριος, δείχνοντας τον τρόπο, με τον οποίο επιτυγχάνεται η ένωση - κοινωνία κάθε πιστού με τον αναστημένο Χριστό, αλλά και μεταξύ των πιστών, που μετέχουν στο μυστήριο. Η Θεία Λειτουργία, το Μυστήριο των Μυστηρίων έχει συγκεκριμένη τυπική διάταξη, η οποία αναπτύχθηκε σταδιακά, λαμβάνοντας τη σημερινή μορφή. 

Ο Μυστικός Δείπνος

Η Θεία Ευχαριστία παραδόθηκε από τον Χριστό τη βραδιά του Μυστικού Δείπνου και σε όλη την αρχέγονη Εκκλησία γινόταν στις εσπερινές συνάξεις των χριστιανών, τις επονομαζόμενες και ως Αγάπες, σύμφωνα με το παράδειγμα Εκείνου. Η αρχική δομή του μυστηρίου ήταν πολύ απλή. Οι πιστοί συνέτρωγαν και ακολούθως μελετούσαν και ερμήνευαν βιβλικές περικοπές, ακολουθούσε η μετάληψη από το Σώμα και το Αίμα του Κυρίου και, τέλος, τα μέλη της σύναξης αποχωρούσαν από την οικία της συνάθροισης, ψάλλοντας ύμνους και ωδές. 

Η αρχικά απλή δομή του μυστηρίου ξεκίνησε να αναπτύσσεται και να λαμπρύνεται, ιδίως μετά το Διάταγμα της Ανεξιθρησκίας (313) και την οικοδόμηση μεγάλων και περίλαμπρων ναών. Με βάση το πρότυπο του Μυστικού Δείπνου, κάθε τοπική Εκκλησία τελούσε τη Θεία Μυσταγωγία, σύμφωνα με τη μορφή, την οποία ακολουθούσε ο επιχώριος επίσκοπος. Με τον τρόπο αυτό εμφανίστηκαν κατά τόπους διάφοροι λειτουργικοί τύποι, με σχετικά παρόμοιο κορμό της τυπικής διάταξής τους, αλλά με ιδιαίτερα στοιχεία και ξεχωριστά ευχολογικά μέρη. Μετά τον Ε’ αι., αλλά κυρίως μετά την Εικονομαχία, οπότε η λατρεία λαμβάνει πλέον συγκεκριμένη και καθολική για σύνολη την Ανατολική Εκκλησία μορφή, καθιερώθηκε η τέλεση της Θείας Ευχαριστίας, με τη βοήθεια, κατά βάση, των λειτουργικών τύπων του Μεγάλου Βασιλείου και έπειτα του ιερού Χρυσοστόμου. 

Η έναρξη της Θείας Λειτουργίας έχει ανάλογη εξέλιξη. Η απλή και αδιαμόρφωτη τυπική διάταξη της πρώτης Εκκλησίας μετεξελίχθηκε στην πανηγυρική έναρξη του μυστηρίου, όπως λάμβανε χώρα στους μεγάλους, καθεδρικούς, παλαιοχριστιανικούς ναούς. Όλες οι διαμορφούμενες, ακόμα, κατά την εποχή εκείνη, ακολουθίες τελούνταν στο νάρθηκα του ναού, με εξαίρεση τη Θεία Ευχαριστία. Η είσοδος κλήρου και λαού στον κυρίως ναό για τη τέλεσή της γινόταν με τον πλέον πανηγυρικό τρόπο. Μετά το άνοιγμα των βασιλικών πυλών, οι οποίες χωρίζουν το νάρθηκα από τον κυρίως ναό, λάμβανε χώρα η Είσοδος σε αυτόν, κάτι ανάλογο με τη σημερινή Μικρή Είσοδο. 

Ο αρχιερέας εισερχόταν πρώτος, ενδεδυμένος πλήρη την αρχιερατική στολή του, όπως και όλοι οι λοιποί κληρικοί, ενώ ακολουθούσε ο λαός. Ο αρχιερέας, περιστοιχιζόμενος από τους διακόνους, θυμίαζε ολόκληρο το ναό και τους εντός αυτού πιστούς, γεμίζοντας με θυμίαμα ολόκληρο το χώρο, σύμφωνα με τη διήγηση του Συμεών Θεσσαλονίκης. Ο ίδιος πατέρας αναφέρει συμβολικά, ότι, όπως οι διάκονοι περιστοιχίζουν τον αρχιερέα, έτσι και οι άγιοι άγγελοι περιβάλλουν τον Θεό στο ουράνιο θυσιαστήριο. 

Η είσοδος και έναρξη τη Θείας Λειτουργίας γινόταν με την απόδοση του Τρισαγίου Ύμνου. Η λειτουργία του αργού, ασματικού «Άγιος ο Θεός» ήταν απόλυτα πρακτική, αφού εξυπηρετούσε την είσοδο όλου του εκκλησιάσματος στον κυρίως ναό, αλλά και την αρχιερατική θυμίαση. Κατάλοιπο της θυμίασης από τον αρχιερέα αποτελεί η αντίστοιχη πράξη του μετά τη Μικρή Είσοδο και την άνοδό του στο Ιερό Βήμα, σύμφωνα με τη σύγχρονη λειτουργική διάταξη.

Ιουστινιανός Α΄ 483 - 565

Ο Τρισάγιος Ύμνος παραμένει ως εναρκτήριος της Θείας Λειτουργίας για ικανό διάστημα, έως και την εισαγωγή του ύμνου «Ο Μονογενής Υιός», τον οποίο συνέθεσε ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός και τον εισήγαγε στη λατρεία, σε μια εποχή ιδιαίτερων θεολογικών ζυμώσεων, οι οποίες οδήγησαν στη σύγκληση της Ε’ Οικουμενικής Συνόδου. Ο ιουστινιάνειος ύμνος έγινε, έκτοτε, αναπόσπαστο τμήμα της ακολουθίας. Η έναρξη της Θείας Λειτουργίας με τον ύμνο αυτό έχει παραμείνει ως σήμερα στον λειτουργικό τύπο Ιακώβου του Αδελφοθέου. Σε αυτή ο κλήρος εισοδεύει πανηγυρικά από τη βόρεια πύλη του Βήματος, στέκεται μπροστά από τη δυτική θύρα του ναού και μετά την ανάγνωση της ευχής της Εισόδου, πορεύεται στο κέντρο του ναού, ενόσω ο χορός ψάλλει τον ανωτέρω ύμνο.

Η σημερινή μορφή του πρώτου τμήματος της Θείας Λειτουργίας έως και τη Μικρή Είσοδο είναι σαφώς μεταγενέστερη. Στην πλήρη διαμόρφωσή της ανάγεται σίγουρα μετά την Εικονομαχία, ίσως και πολύ αργότερα. Η ακολουθία ξεκινά με την εκφώνηση του πρώτου των πρεσβυτέρων «Ευλογημένη η Βασιλεία» και ακολουθούν τα Ειρηνικά, τα οποία εκφωνεί ο διάκονος, η ευχή του α’ αντιφώνου και η εκφώνηση από τον πρεσβύτερο. Η ορθή τυπική διάταξη του μυστηρίου ορίζει μετά την εκφώνηση των Ειρηνικών την απόδοση των Τυπικών από τους χορούς των ψαλτών. 

Τα Τυπικά είναι, αρχικά, μία σύντομη ακολουθία, η οποία τελείται στις μονές κατά τις ημέρες που δεν τελείται Θεία Λειτουργία. Οι ψαλμοί της ακολουθίας των Τυπικών συνιστούν το πρώτο μέρος της Θείας Λειτουργίας. Μετά τα ειρηνικά, οι χοροί ψάλλουν σε ήχο πλ. δ’ την α’ στάση των Τυπικών, δηλαδή εναλλάξ τους στίχους του ρβ’ Ψαλμού «Εὐλόγει, ἡ ψυχή μου, τὸν Κύριον», ακολουθεί η μικρή συναπτή «Ἔτι καὶ ἔτι» από τον διάκονο, η ευχή του β’ αντιφώνου και η εκφώνηση «Ὅτι σὸν τὸ κράτος». Στη συνέχεια οι χοροί ψάλλουν εναλλάξ σε ήχο β’ τους στίχους του ρμε’ Ψαλμού, προτάσσοντας το «Δόξα τῷ Πατρὶ καὶ τῷ Υἱῷ καὶ τῷ Ἁγίῳ Πνεύματι» και μετά την ολοκλήρωσή του το «Καὶ νῦν» και τον ύμνο «Ὁ Μονογενὴς Υἱὸς», έπεται η μικρή συναπτή, η ευχή του γ’ αντιφώνου και η εκφώνηση «Ὅτι ἀγαθὸς καὶ φιλάνθρωπος».

Η γ’ στάση των Τυπικών αποτελείται από τους Μακαρισμούς, τους οποίους παρέδωσε ο Κύριος στην επί του Όρους ομιλία του. Οι χοροί ψάλλουν τους στίχους εναλλάξ, μέχρι του στίχου «Μακάριοι οἱ ἐλεήμονες, ὅτι αὐτοὶ ἐλεηθήσονται». Οι επόμενοι οκτώ στίχοι λειτουργούν ως εφύμνια τροπαρίων από την γ’ και στ’ ωδή του κανόνα του όρθρου. Ο ήχος, επομένως, σύμφωνα με τον οποίο θα ψαλλούν οι μακαρισμοί, εξαρτάται από τον ήχο των τροπαρίων. Στο «Και νυν», δηλαδή το τελευταίο τροπάριο, λαμβάνει χώρα η Μικρή Είσοδος.

Η αδυναμία να ψαλλούν τα ανωτέρω τυπικά, αλλά και η επιθυμία συντόμευσης της ακολουθίας οδήγησαν στην καθιέρωση των αντιφώνων. Τα αντίφωνα αποτελούν εκλογή στίχων των ψαλμών των τυπικών, οι οποίοι ψάλλονται ως εφύμνια του τροπαρίου «Ταῖς πρεσβείαις τῆς Θεοτόκου, Σῶτερ σῶσον ἡμᾶς», για το α’ αντίφωνο και «Σῶσον ἡμᾶς, Υἱὲ Θεοῦ, ὁ ἀναστὰς ἐκ νεκρῶν, ψάλλοντάς σοι· Ἀλληλούϊα», για το β’ αντίφωνο, ενώ στο γ’ αντίφωνο δεν ψάλλονται οι μακαρισμοί, αλλά κατ’ εκλογή ψαλμικοί στίχοι, ως εφύμνια του απολυτικίου της Κυριακής, της ημέρας ή της τυχούσης εορτής. Η φράση «ὁ ἀναστὰς ἐκ νεκρῶν» του β’ αντιφώνου δεν είναι σταθερή, αλλά χρησιμοποιείται μόνο τις Κυριακές και την αναστάσιμη περίοδο, ενώ τις καθημερινές όλου του έτους μεταλάσεται σε «ὁ ἐν ἁγίοις θαυμαστός» και στις μεγάλες δεσποτικές εορτές λαμβάνει σχετική διατύπωση.

Τα αντίφωνα των μεγάλων δεσποτικών και θεομητορικών εορτών δεν αποτελούνται από στίχους των ψαλμών των Τυπικών, αλλά από εκλογή στίχων, οι οποίοι έχουν αρμόδιο εορτολογικό περιεχόμενο και παρατίθενται στα αντίστοιχα για κάθε εορτή λειτουργικά βιβλία. Η αντικατάσταση των Τυπικών από τα Αντίφωνα έχει πλέον γίνει κοινά αποδεκτή, καλό θα ήταν, όμως, να μην παραθεωρούνται τα πρώτα έναντι των δευτέρων, στο μέτρο του δυνατού.

Η απόδοση απολυτικίων και κοντακίου μετά τη Μικρή Είσοδο και πριν τον Τρισάγιο Ύμνο αποτελεί και αυτή μεταγενέστερη προσθήκη, η οποία ενίοτε καθίσταται υπερβολική. Σύμφωνα με την ισχύουσα τυπική διάταξη, ψάλλεται το αναστάσιμο απολυτίκιο τις Κυριακές ή το αντίστοιχο κάθε ημέρας ή το απολυτίκιο της τυχούσης εορτής (δεσποτικής, θεομητορικής, αγίου) ή συνδυασμός τους. Ακολουθεί το απολυτίκιο του αγίου του Ναού και το κοντάκιο. Τις Κυριακές μετά το αναστάσιμο απολυτίκιο λέγεται και η υπακοή του ήχου, όπως ακριβώς και την Κυριακή του Πάσχα. Η απόδοση πλειάδας απολυτικίων αγίων στη δεδομένη χρονική στιγμή, με αφορμή τον άγιο παρεκκλησίων ή εικόνων του ναού, αποτελεί ευλαβή συνήθεια, η οποία, όμως, χαλαρώνει την ακολουθία και προσθέτει περιττά για την ακολουθία υμνογραφήματα, εκτός της τυπικής διάταξης και της ουσίας της ευχαριστιακής σύναξης.