Τελετουργικά Θέματα (κγ΄) Η προσφορά του Συμεών Θεσσαλονίκης (+15.9.1429) στη Θεία Λατρεία.

Η προσφορά του Συμεών Θεσσαλονίκης (+15.9.1429) στη Θεία Λατρεία.

Γεωργίου Ζαραβέλα

Θεολόγου

ΜΑ Ιστορικής Θεολογίας - Λειτουργικής ΕΚΠΑ

Ο Θεσσαλονίκης Συμεών είναι ο κυριότερος εκπρόσωπος της λειτουργικής θεολογίας της υστεροβυζαντινής εποχής και ο τελευταίος βυζαντινός υπομνηματιστής της Θείας Λατρείας. Η αναγνώριση του έργου του ήταν δεδομένη από πολύ νωρίς, ήδη πριν από την κοίμησή του τον Σεπτέμβριο του 1429. Η ένταξή του, όμως, στο αγιολόγιο της Μεγάλης Εκκλησίας έγινε μόλις στις 14 Απριλίου του 1981 και καθιερώθηκε ο εορτασμός της μνήμης του τη 15η Σεπτεμβρίου κάθε εκκλησιαστικού έτους.

Η ανατροφή του Συμεών στο θεολογικό περιβάλλον της Κωνσταντινούπολης, αλλά και η όψιμη δράση του στη Θεσσαλονίκη, την καθέδρα του προκατόχου του και επικεφαλής του ησυχασμού Γρηγορίου του Παλαμά, διαπότισαν ολόκληρη την εργογραφία του. Η ησυχαστική παράδοση είχε επιδράσει άμεσα στη σκέψη του Θεσσαλονίκης, με αποτέλεσμα να έχει καλά θεμελιωμένες πατερικές καταβολές. Είναι θιασώτης της πατερικής παράδοσης και διδασκαλίας σε κάθε πτυχή της. Αυτό δεν δηλώνει, όμως, ότι θα συνεργούσε και στην άκριτη διάδοσή της. 

Ο Συμεών καταγράφει στα έργα του τη μέχρι τότε πατερική παραγωγή υπό το πρίσμα της λατρευτικής πρακτικής της Ορθόδοξης Εκκλησίας, αφού δεν επιχειρεί τη διάδοση όσων έχουν ήδη γραφεί, αλλά τη συμπλήρωση και τη βελτίωσή τους, με τρόπο κριτικό, εποικοδομητικό και συμπληρωματικό, όπου το θεωρεί αναγκαίο. Για τον λόγο αυτό αποσιωπά πληθώρα γνωστών στοιχείων, παραπέμποντας τον αναγνώστη των έργων του στην προηγούμενη πατερική, συγγραφική παραγωγή. Διακατέχεται, επίσης, από πνεύμα τυπολογικής ελευθερίας, καθώς δεν προσαρμόζεται στενά στους παραδεδομένους αγιοπατερικούς ερμηνευτικούς τύπους.

Η ερμηνευτική προσέγγισή του στα θεολογικά γράμματα, κυρίως τα σχετιζόμενα με τη Θεία Λατρεία, βρίσκεται μεθοδολογικά ανάμεσα στην ιστορική - αντιοχειανή ερμηνεία και την συμβολική - μυστική ερμηνευτική παράδοση της αλεξανδρινής Σχολής. Δεν υποστηρίζει καμία από τις δύο, ούτε προβαίνει σε σύνθεσή τους. Φαίνεται, όμως, να βρίσκεται εγγύτερα στην αλεξανδρινή αλληγορική ερμηνευτική παράδοση. Παράλληλα, αξιοποιεί δημιουργικά τα μέσα και των δύο ερμηνευτικών μεθόδων, με γνώμονα την ορθόδοξη λειτουργική πρακτική. Σύμφωνα με τον Αθ. Jevtic, το επίκεντρο της ερμηνείας του αποτελεί ο Χριστός (χριστολογική ερμηνευτική προσέγγιση). 

Η πιστότητά του στη βυζαντινή ερμηνευτική παράδοση είναι καταφανής, ως συνέχεια της ερμηνευτικής προσέγγισης των Αρεοπαγιτικών Συγγραμμάτων. Ο Συμεών είναι άριστος γνώστης της ερμηνευτικής παράδοσης του Νικολάου Καβάσιλα, αλλά δεν φαίνεται να συμμερίζεται την ερμηνευτική μεθοδολογία του. Ο Θεσσαλονίκης ακολουθεί την ερμηνευτική μεθοδολογία των Ψευδοδιονυσίου και Μαξίμου του Ομολογητή, δηλαδή την αλεξανδρινή συμβολική παράδοση, σε αντίθεση με τον Νικόλαο Καβάσιλα, ο οποίος ακολουθεί τον ιστορικό ρεαλισμό των αντιοχειανών ερμηνευτών και δη του ιερού Χρυσοστόμου. 

Η χρήση της ιστορικής και συγκριτικής ερμηνείας (σε μικρότερο βαθμό), σε συνδυασμό με τη συμβολική και μυστική (σε μεγαλύτερη συχνότητα) αποδίδουν στα έργα του μεθοδολογική ποικιλία. Παρά την εκτεταμένη χρήση της συμβολικής ερμηνείας στα έργα του Συμεών, οι συμβολικές τοποθετήσεις του διακατέχονται από ήπιο χαρακτήρα, χωρίς να καταφεύγει σε εξεζητημένες συμβολικές ερμηνείες. Αποτελεί και αυτό σημείο της παραδοσιακότητας που τον εκφράζει. Στα πλαίσια αυτά, δεν επεκτείνεται σε πρωτότυπους, ίσως καινοφανείς, συμβολισμούς. Αναζητά την ερμηνεία του μυστικού νοήματος των συμβόλων που συναντά, αποκαλύπτοντας την αληθινή πνευματική υπόστασή τους.

Το έργο του Συμεών ως προς το περιεχόμενο χαρακτηρίζεται από τη στενή σύνδεση μεταξύ δόγματος και λατρείας. Η ορθόδοξη δογματική διδασκαλία και η εκκλησιαστική λειτουργική παράδοση αποτελούν τους δύο κύριους πυλώνες της συγγραφικής παρακαταθήκης του. Οι δύο πόλοι εμπεριέχονται στο ευρύ λειτουργικό έργο του, το οποίο αποτελεί το μεγαλύτερο μέρος της μελέτης του. Η συνεισφορά του στον κλάδο της Λειτουργικής τον καθιέρωσε ως τον κατεξοχήν βυζαντινό, λειτουργιολόγο Πατέρα της Εκκλησίας. 

Πρωταρχικός σκοπός του έργου είναι η διδασκαλία για τη σωστή τέλεση των ιερών ακολουθιών από τους λειτουργούς και η ορθή συμμετοχή των πιστών σε αυτές. Τα βασικότερα έργα του αποτελούν υπομνήματα στις ιερές ακολουθίες. Στην προσπάθεια αυτή, κατέλειπε τα πληρέστερα από όλα τα αντίστοιχα λειτουργικά υπομνήματα. Το λειτουργικό έργο του θα μπορούσε να διακριθεί στις εξής κατηγορίες: α) έργα ερμηνευτικά της θείας λατρείας, β) έργα που καθορίζουν την ευταξία στη λατρεία. Ο Συμεών δεν αντιλαμβάνεται την τάξη στη Θεία Λατρεία απλά ως θεωρητική διαφύλαξη ενός συγκεκριμένου λειτουργικού τύπου, αλλά ως εσχατολογική μίμηση της ουράνιας τάξης. γ) έργα προς εμπλουτισμό της εκκλησιαστικής λατρείας. Ο διαχωρισμός αυτός είναι δυνατόν να αποδίδει στον αρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης τις αντίστοιχες ιδιότητες, να τον χαρακτηρίζει δηλαδή υπομνηματιστή των ιερών ακολουθιών, συγγραφέα ευχών, υμνογράφο και συντάκτη τυπικού. 

Η εργογραφία του Θεσσαλονίκης Συμεών περιβάλλεται από μία ευγενή προτίμηση. Η οπτική του για τη λειτουργική ζωή διαθλάται στο κάτοπτρο της λειτουργικής πρακτικής, όπως αυτή εκδηλώνεται στη γενέτειρά του. Η εμπιστοσύνη του στην ακεραιότητα και ορθότητα του λειτουργικού τυπικού, αλλά και της θεολογίας, όπως αυτή εκφραζόταν στην Κωνσταντινούπολη, είναι έκδηλη στην εργογραφία του. Με γνώμονα την προσήλωση στην τάξη της λατρείας της Βασιλεύουσας, προσαρμόζει την λειτουργική πράξη της επαρχίας του και ταυτόχρονα την περί αυτής διδασκαλία του. Ο Συμεών καταγράφει την τυπική διάταξη της Θείας Λατρείας έχοντας κατά νου δύο βασικά ζητήματα: α) Προβαίνει στην παρατήρηση των λειτουργικών αταξιών και β) θεωρεί ως ωφέλιμο τον εμπλουτισμό της παράδοσης της εποχής του με στοιχεία τα οποία συναινούν στο έθος των Πατέρων.

Ο Συμεών, εκτός από ακραιφνής τηρητής του καθιερωμένου στην εποχή του λειτουργικού τυπικού, διασώζει και επεξεργάζεται τις ακολουθίες του ασματικού τυπικού της εποχής του, το οποίο τελούσαν οι Θεσσαλονικείς στο ναό της του Θεού Σοφίας. Ο Συμεών δεν συνέταξε νέο λειτουργικό τυπικό. Αναλαμβάνοντας τον αρχιεπισκοπικό θρόνο της Θεσσαλονίκης, κατέγραψε το τελούμενο έως την εποχή του. Προέβη, στη συνέχεια, στη σύνταξη λειτουργικού τυπικού, το οποίο αναπαρήγαγε τις λειτουργικές διατάξεις της Αγίας Σοφίας, διανθίζοντάς το με στοιχεία από το μοναστικό τυπικό, που είχε επικρατήσει στη λειτουργική πρακτική και ήταν ιδιαίτερα αγαπητό στο λαό. Το συγκεκριμένο ασματικό τυπικό διατηρήθηκε τελετουργικά έως τουλάχιστον την Άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους (1430), χάρη στις προσπάθειες του αρχιεπισκόπου Συμεών.

Το περιεχόμενο της λειτουργικής ερμηνευτικής του δεν περιορίζεται μόνο στην εξέχουσα πράξη της χριστιανικής κοινότητας, δηλαδή τη Θεία Ευχαριστία. Επεκτείνεται και σε κάθε άλλη ακολουθία, μυστηριακή και μη, αλλά και στα παρελκόμενα του λειτουργικού τελετουργικού, όπως τα ιερά άμφια, τα σκεύη της Λατρείας, ο ναός κλπ.

Τα περισσότερα έργα του Συμεών, φαίνεται ότι γράφηκαν κατά την περίοδο της αρχιερατείας του στη Θεσσαλονίκη. Ο πλούτος της συγγραφικής παραγωγής του Θεσσαλονίκης Συμεών σε εποχές ιδιαίτερης σύγχυσης και κοινωνικής αταξίας θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σαν προσπάθεια διαφυγής του αρχιεπισκόπου από τα δεινά της πραγματικότητας. Έτσι, θα καταδεικνυόταν ότι ο Συμεών αδιαφορούσε για τις δυσχέρειες που αντιμετώπιζε το ποίμνιό του ή επιχειρούσε να αποπροσανατολίσει τον λαό από τα επερχόμενα δεινά, αναλώνοντας τις δυνάμεις του στη συγγραφή. Ο Ιω. Φουντούλης αναιρεί αυτές τις αιτιάσεις, λέγοντας, ότι ο Θεσσαλονίκης «ενεργούσε σαν να είχε προορατικό χάρισμα. Στους σκοτεινούς αιώνες που θα ακολουθούσαν η θεία λατρεία θα ήταν η μόνη παρηγορία, η διδασκαλία, η σωτηρία, το μέσο επιβιώσεως και συγκρατήσεως της εθνικής και θρησκευτικής συνειδήσεως του λαού του Θεού». Το μόνο έργο, το οποίο συνέγραψε πριν εκλεγεί στο θρόνο της Θεσσαλονίκης, δηλαδή κατά τη μοναστική βιοτή του στην Κωνσταντινούπολη, είναι η ‘’Περι Ιερωσύνης’’ πραγματεία, με χρονολογία συγγραφής περίπου πριν το 1416.

Ιδιαίτερο στοιχείο αποτελεί η θεώρησή του για τη Θεία Λατρεία. Σε αντίθεση με προγενέστερους Πατέρες - ερμηνευτές της Λατρείας, οι οποίοι βασίζονται στην απλή τέλεση των ιερών ακολουθιών από τον πρεσβύτερο, όπως ο Νικόλαος Καβάσιλας, ο Συμεών περιγράφει τη Λατρεία με βάση την αρχιερατική Θεία Λειτουργία και κύριο συντελεστή της τον Αρχιερέα. 

Βιβλιογραφία:

Balfour D. (κριτική έκδοση), Αγίου Συμεών Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης (1416/17-1429)· Έργα Θεολογικά, Σειρά «Ανάλεκτα Βλατάδων», αρ. 34, εκδ. Πατριαρχικού Ιδρύματος Πατερικών Μελετών, Θεσσαλονίκη 1981. Bornert R., Les Commentaires Byzantins de la Divine Liturgie du VIIe au XVe siècle, Archives de l’ Orient Chrétien: 9, εκδ. Institut Français d’ Études Byzantines, Paris 1966. Μπαθρέλλου Δ., Σχεδίασμα Δογματικής Θεολογίας. Με βάση το συγγραφικό έργο του Αγίου Συμεών Θεσσαλονίκης (+1429), εκδ. Εν Πλω, Αθήνα 2008. Σκρέττα Νικ., Χώρος και Χρόνος στη λειτουργική θεολογία του Συμεών Θεσσαλονίκης· Ρεαλισμός και Σύμβολο, εκδ. Μυγδονία, Θεσσαλονίκη 2013. Φουντούλη Ι. Μ., Το Λειτουργικόν Έργον Συμεών του Θεσσαλονίκης, Συμβολή εις την Ιστορίαν και Θεωρίαν της Θείας Λατρείας, εκδ. Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών - Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, αρ. 84, Θεσσαλονίκη 1966.