Οδοιπορικό στη Βυζαντινή Νάξο (δ΄) «Το πυργομονάστηρο του Τιμίου Σταυρού στο Σαγκρί. Το χρονικό μιας παράνομης αγοραπωλησίας »

«Το πυργομονάστηρο του Τιμίου Σταυρού στο Σαγκρί. 

Το χρονικό μιας παράνομης αγοραπωλησίας »

Ειρήνης Βασιλάκη

Αρχαιολόγου

Μ.Α. Διαχείρησης Μνημείων

εικ. 1 Ιερά Μονή Τιμίου Σταυρού

Η Ιερά Μονή του Τιμίου Σταυρού (εικ. 1) βρίσκεται στους πρόποδες του βουνού Προφήτης Ηλίας. Το πότε κτίστηκε η μονή δεν είναι ακριβώς γνωστό. Πάντως αν δεχτούμε ως ορθή την άποψη για την ετυμολογία του γειτονικού χωριού Σαγκρί, την ονομασία δηλαδή που έδωσαν οι Ενετοί στη γύρω από το μοναστήρι περιοχή, από το λατινικό sacer crux (= ιερός σταυρός) τότε αυτό είχε ιδρυθεί στα βυζαντινά χρόνια και μάλιστα πριν από τη λατινική κατάκτηση της Νάξου το έτος 1207. 

εικ. 2 Η πρόσοψη του πυργομονάστηρου

Το μοναστήρι ανήκει στον τύπο των πυργοειδών συγκροτημάτων (εικ. 2), στη χαρακτηριστικότερη ομάδα μνημείων της Νάξου, η χρονολόγηση των οποίων ξεκινάει το 13ο αιώνα και καταλήγει το 18ο. Αποτελείται από το ισόγειο και δύο ορόφους. Στο αριστερό μέρος της πρόσοψης, στην ταράτσα δεσπόζει το καμπαναριό απο το οποίο έχουν αφαιρεθεί σκοπίμως οι καμπάνες (εικ. 3). Στο ισόγειο βρίσκεται το καθολικό (δηλαδή ο ναός), μια αποθήκη και ο χώρος της εισόδου. Στον πρώτο όροφο υφίσταται η σάλα, η οποία περιβάλλεται από την τράπεζα, το μαγειρείο και κελιά, ενώ στο δεύτερο όροφο γύρω από το λιακό (τον υπαίθριο χώρο της αυλής) υπάρχει ένας μεγάλος χώρος υποδοχής, ένα δεύτερο μαγειρείο και άλλοι βοηθητικοί χώροι (εικ. 4, 5, 6). 

εικ. 3 Το κωδωνοστάσιο όπως φαίνεται
απο το εσωτερικό της Ιεράς Μονής

Ο ναός είναι αφιερωμένος στον Τίμιο Σταυρό, πανηγυρίζει στις 14 Σεπτεμβρίου και ανήκει σήμερα στον τύπο της μονόκλιτης καμαροσκέπαστης βασιλικής. Αρχικά ανήκε στο σπανιότατο τύπο του απλού τετρακιόνιου με τρούλο, ο οποίος κατεδαφίστηκε για να κτιστούν οι όροφοι του υφιστάμενου πύργου. Έχει διαστάσεις 10,00 x 4,00 μ. και μέγιστο ύψος 4,80 μ. Ο χώρος του Ιερού καλύπτεται με χαμηλότερο θόλο. Το ξυλόγλυπτο τέμπλο χρονολογείται στο 18ο αιώνα. 

εικ. 4 Τράπεζα Ιεράς Μονής

Μέσα στον περίβολο του μοναστηριού υπήρχαν κάποτε οι αποθήκες και οι στάβλοι για τα ζώα. Έξω από το διαμορφωμένο περίβολο, δεξιά όπως εισερχόμαστε, βρίσκεται ένας βυζαντινός ναΐσκος – πιθανόν παλαιότερος της μονής - με τη χαρακτηριστική ονομασία «Ο Αφέντης του Πύργου» που τιμάται επ’ ονόματι του Αγίου Νικήτα (15 Σεπτεμβρίου).

εικ. 5 Άποψη του εσωτερικού της Μονής

Το έτος 1833, με τον ερχομό του Όθωνα, το μοναστήρι σταμάτησε να λειτουργεί, επειδή δε διέθετε πάνω από έξι μοναχούς μετά το γνωστό διάταγμα των Βαυαρών για τη διάλυση των μοναστηριών. Η περιουσία της μονής περιήλθε στο κράτος, το οποίο συνέχισε να νοικιάζει τα κτήματά της ή να εκποιεί ορισμένα από αυτά. Κατά την περίοδο εκείνη (δεύτερο μισό του 19ου αιώνα) το επάγγελμα του ενοικιαστή ή αγοραστή κτημάτων ήταν ιδιαίτερα ελκυστικό για όσους διέθεταν χρήματα, αφού οι εθνικές γαίες ήταν προσοδοφόρες. Οι εθνικές γαίες ήταν η περιουσία που άφησαν πίσω τους οι Οθωμανοί μετά την απελευθέρωση και περιήλθαν στο ελληνικό δημόσιο. Από τις εθνικές γαίες μπορούσαν να πωληθούν (ονομάζονταν ‘’φθαρτές’’) : εργαστήρια, σπίτια, μύλοι, μαγαζιά, χάνια, λουτρά, τζαμιά, μενδρεσέδες, φούρνοι και ελαιοτριβεία. Δεν μπορούσαν να πωληθούν (ονομάζονταν ‘’άφθαρτες’’) : ιεροί ναοί, ιερά σκεύη, βιβλία & κειμήλια. Τα κλειδιά των ναών όφειλαν να παραδίδονται στον εκάστοτε επίσκοπο για να λειτουργούνται οι εκκλησίες τακτικά. 

εικ. 6 Άποψη του εσωτερικού της Μονής

Πώς όμως το ελληνικό κράτος – σε αντίθεση με τους δικούς του νόμους – κατέταξε στα φθαρτά μια Ιερά Μονή ; Στην περίπτωση μας είναι η δυσμενέστατη ιστορική συγκυρία. Την άνοιξη του 1897 ξέσπασε ο ατυχής ελληνοτουρκικός πόλεμος που είχε διάρκεια 30 ημέρες και ως αφορμή γι’ αυτόν υπήρξε η επίλυση του κρητικού ζητήματος, αφού η Κρήτη ήταν ακόμη υπό οθωμανική κατοχή. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία επιτέθηκε στη χρεωκοπημένη και απροετοίμαστη Ελλάδα και μετά από ένα μήνα περίπου ο πόλεμος τελείωσε με τη χώρα μας ηττημένη και κατόπιν παρεμβάσεως των Μεγάλων Δυνάμεων. Το ελληνικό κράτος που βρισκόταν ήδη σε δυσμενή οικονομική κατάσταση, επιβαρύνθηκε επιπλέον με τις δαπάνες του πολέμου αλλά και με την πολεμική αποζημίωση που συμφώνησε να πληρώσει στους Οθωμανούς για να εγκαταλείψουν τη Θεσσαλία. 

Τότε η χώρα μας αναγκάστηκε να συνάψει δάνειο για την αποπληρωμή των υποχρεώσεων της. Οι ευρωπαϊκές δυνάμεις για να εξασφαλίσουν την αποπληρωμή του δανείου που έδωσαν, επέβαλαν στην Ελλάδα το Διεθνή Οικονομικό Έλεγχο, κάτι σαν τη σημερινή Τρόικα. 

Το καλοκαίρι, λοιπόν, του 1898 η χώρα αντιμετώπιζε τεράστιο πρόβλημα ρευστότητας. Ο υπουργός οικονομικών βρισκόταν σε απελπιστική κατάσταση και μέσα σε αυτό το κλίμα της υπερεπείγουσας ανάγκης αύξησης των δημοσίων εσόδων, ξεπουλήθηκαν εθνικές γαίες και δημόσια περιουσία. 

Εκείνη τη χρονιά το ελληνικό κράτος παραχωρεί προς πώληση στο Νικόλαο Ιακώβου Βαζαίο, ως φθαρτό κτήμα ‘’οικοδομάς μετά της περιοχής των μέχρι τούδε ανηκούσας εις την διαλελυμένην μονήν Σταυρού’’, ενώ σημειώνεται ότι το κτήμα τούτο χρησιμεύει ως κατάστημα αγγειοπλαστικής. Στην περιγραφή των προς πώληση οικοδομών δεν αναφέρεται πουθενά το κτήριο και βεβαίως το καθολικό της μονής. Ο Βαζαίος τελικά κατέβαλε μόνο το 1/5 της οφειλής, δηλαδή 202 δραχμές. Για να περιέλθει οριστικά το φθαρτό ‘’μαγαζίον αγγειοπλαστικής’’ (και όχι βεβαίως η Ιερά Μονή του Τιμίου Σταυρού που σε καμιά περίπτωση δε μπορούσε να πωληθεί) στην ιδιοκτησία του, θα έπρεπε να εξοφλήσει ολόκληρο το τίμημα μέχρι του συνολικού ποσού των 1010 δραχμών, δηλαδή να δώσει τις υπόλοιπες 808 δραχμές. Αλλιώς το κτήμα επανερχόταν στο δημόσιο. Αυτό δεν έγινε ποτέ. 

Είναι λοιπόν ξεκάθαρο ότι : α). Το κράτος δεν είχε δικαίωμα να πουλήσει το μοναστήρι – αφού αντίθετα με τους νόμους που το ίδιο ψήφισε δεν υπάγονταν οι μονές στα φθαρτά κτήματα που εκποιούνταν. β). Στην περιγραφή των κτισμάτων που παραχωρήθηκαν στον αγοραστή δεν αναφέρεται πουθενά το καθολικό της μονής. γ). Το παραχωρηθέν κτήμα αναφέρεται ως ‘’κατάστημα αγγειοπλαστικής’’. δ). Ο αγοραστής δεν κατέβαλε ποτέ όλες τις δόσεις για την τελική εξόφληση της αγοράς του. 

Από τα παραπάνω συνάγεται ότι η τωρινή κατοχή του μοναστηριού δεν είναι νόμιμη. Πέραν τούτου η αδιάλλακτη στάση του φερόμενου ιδιοκτήτη εμποδίζει σταθερά τα τελευταία χρόνια τη λειτουργία του καθολικού. Η μονή του Τιμίου Σταυρού που λειτουργούνταν για ολόκληρους αιώνες και κάτω από το ζυγό Λατίνων και Οθωμανών, είναι τουλάχιστον ακατανόητο να μην επιτρέπεται από τον κ. Βαζαίο να λειτουργείται σήμερα που ζούμε σε καιρό ειρήνης, δημοκρατίας και θρησκευτικής ελευθερίας. 

Η συντήρηση και η αναστήλωση που έχει δεχτεί το πυργομονάστηρο βασίζεται στις διεθνείς αρχές προστασίας των μνημείων. Υπάρχει όμως άραγε ιδανικότερος τρόπος να διαχειριστείς ένα μνημείο από το να του αποδώσεις την αρχική του λειτουργία, όταν μάλιστα αυτό είναι ένα σταθερό αίτημα της τοπικής κοινωνίας και εκκλησίας τουλάχιστον για την πανήγυρη του Τιμίου Σταυρού στις 14 Σεπτεμβρίου; Η απάντηση νομίζω ότι είναι αυτονόητη και ας ελπίσουμε ότι οι "ιδιοκτήτες" του μοναστηριού θα δείξουν στο μέλλον πιο διαλλακτική διάθεση, ως προς τη λειτουργικότητα του Καθολικού ενός μοναστηριού που κουβαλάει ιστορία τουλάχιστον οκτώ αιώνων.